Bütçe ilkeleri

[Cady]

Bütçelerin hazırlanması, uygulanması ve kontrolünde aşağıdaki ilkelere uyulur:
a) Bütçelerin hazırlanması ve uygulanmasında, makroekonomik istikrarla birlikte sürdürülebilir kalkınmayı sağlamak esastır.
b) Kamu idarelerine bütçeyle verilen harcama yetkisi, kanunlarla düzenlenen görev ve hizmetlerin yerine getirilmesi amacıyla kullanılır.
c) Bütçeler, kalkınma planı ve programlarda yer alan politika, hedef ve önceliklere uygun şekilde, idarelerin stratejik planları ile performans ölçütlerine ve fayda-maliyet analizine göre hazırlanır, uygulanır ve kontrol edilir.
d) Bütçeler, stratejik planlar dikkate alınarak izleyen iki yılın bütçe tahminleriyle birlikte görüşülür ve değerlendirilir.
e) Bütçe, kamu malî işlemlerinin kapsamlı ve saydam bir şekilde görünmesini sağlar.(*)
f) Tüm gelir ve giderler gayri safi olarak bütçelerde gösterilir.
g) Belirli gelirlerin belirli giderlere tahsis edilmemesi esastır.
h) Bütçelerde gelir ve gider denkliğinin sağlanması esastır.
i) Bütçeler, ait olduğu yıl başlamadan önce Türkiye Büyük Millet Meclisi veya yetkili organlarca kabul edilmedikçe veya onaylanmadıkça uygulanamaz.
j) Bütçelerde, bütçeyi ilgilendirmeyen hususlara yer verilmez.
k) Bütçeler kurumsal, işlevsel ve ekonomik sonuçların görülmesini sağlayacak şekilde Maliye Bakanlığınca uluslararası standartlara uygun olarak belirlenen bir sınıflandırmaya tabi tutularak hazırlanır ve uygulanır.
l) Bütçe gelir ve gider tahminleri ile uygulama sonuçlarının raporlanmasında açıklık, doğruluk ve mali saydamlık esas alınır.
m) Kamu idarelerinin tüm gelir ve giderleri bütçelerinde gösterilir.
n) Kamu hizmetleri, bütçelere konulacak ödeneklerle, mevzuatla belirlenmiş yöntem, ilke ve amaçlara uygun olarak gerçekleştirilir.
o) Bütçelerde, ödenekler belirli amaçları gerçekleştirmek üzere tahsis edilir.


BÜTÇE İLKELERİ

Genellik İlkesi: Devletin tüm gelir ve giderlerinin olduğu gibi yani birbirlerine mahsup edilmeden bütçede yer olmasıdır.GAYRİ SAFİ BÜTÇE USULÜ Bütçede yer alan gelir ve giderlerin iki türlü gösterilmesi usulü vardır. SAFİ USUL Gelirler tahsil masrafları düşüldükten sonra net tutarlar itibarı ile bütçede gösterilir. Her hangi bir gider dolayısı ile gelir elde etmek mümkünse söz konus giderden bu giderlerin yapılması dolayısı ile doğan gelir düştükten sonra ortada kalan net tutarlar bütçede yer alır.
Gayrı Safi Bütçe Usulü: gelirve giderler olduğu gibi eksiksiz olarak birbirlerine mahsup edilmeden bütçede gösterilir. Bu usulde tüm kamu gelirleri olduğu gibi gelir bütçesinde yer alır. Bunların tahsili için gerekli olan masraflarda gider bütçesinde yer alır. Türkiyede bu usül uygulanır.
Belirli gelirlerin belirli giderlere ayrılmaması usulü (Adem-i Tahsis)
Bu ilkeye göre kamu gelirlerinin tamamı kamu gelirleninin tamamı devlet hazineside toplanmalı ve burdan çeşitli kamu hizmetleri için bütçe kanunu ile ayrılmış ödenekler çerçevesinde harcanmalıdır. Ülkemezde bütçe uygulamalarında genel olarak bu usul uygulanmakla birlikte bazı önemli istinalarada rastlamak mümkündür. Başta katma bütçe ve döner sermaye uygulamaları olmak üzere son yıllarda sayısı önemli ölçüde artmış olan adem-i tahsisi ilkesinin önemli istisnalarını teşkil eder.

b)Birlik ilkesi. Devletin tüm gelir ve giderlerinin tek bir bütçede toplanmasını ifade eder bütçede birlik ilkesi özellikle klasik görüşlerin hakim olduğu dönemde savunulmuştur.

c) açıklık ve alenilik ilkesi : bütçede yer alan gelir ve gider tahminlerine ilişkin bilgilerin gerek yasama organı üyeri gerekse kamuouyuna bütçe hakkında bilgi edinmek isteyen kişililer için açık ve anlaşılır şekilde düzenlenmesini ifade eder. Sadece uzmanların değil uygulayıcıların değil aynı zamanda toplum fertlerininde giderlerin çeşitli kamu hizmetlerine ayrılan miktarları hakkında ve gelirlerin mahiyeti hakkında doğru bir fikir edinilebilmesi açıklık ilkesi ile mümkün olabilir.

d) Doğruluk İlkesi . bütçe devletin gelecek bir yıl içinde yapacağı giderleri ve bu giderleri karşılayacak gelir tahminlerini gösterir bu yüzden bütçede yer alacak gelir ve gider ramalarının gerçeğe uygun olması büyük önem taşır.

e) Önceden İzin İlkesi : yasama organınca onaylanmamış hiçbir bütçe yürürlüğe giremez yasama organının onayı olmadan çeşitli vergi resim harç kanunları ile alınması gereken kamu gelirleri tahsil edilemeyeceği gibi herhangi bir kamu hizmetinden doğan giderin yapılmasıda mümkün değildir.

f) Giderlerde Tahsis Ayırma İlkesi : herhangi bir kamu kuruluşu bütçe kanunu ile kendisine ödenek verilmedikçe hiçbir harcamada bulunamaz.
* Nitelik Yönünden Ayrım: ödeneklerin bütçe kanunnuda ayrıldığı amaç doğrultusunda kullanılmasını ifade eder.
* Nicelik Yönünden Ayrım: verilen ödeneğin aşılamayacağını ifade eder
* Zaman Yönünden ayrım: Verilen ödenek bütçe yılı ile sınırlıdır.

g) Yıllık Olma İlkesi. Bütçe bir yıllık olarak hazırlanır. Türk bütçe sisteminde mali yıl ocakta başlar aralıkta biter.

h) Denklik İlkesi: Bütçede yer alan gelir ve gider rakamlarının birbirine eşit olmasını ifade eder. Ancak denklik ilkesi bütçenini mali yılın başında gelir ve gider rakamları olarak denk olması değil, mali yılın sonunda bütçe gelir ve giderlerinin denk olarak gerçekleşmesidir.




BÜTÇE SİSTEMLERİ

Klasik Bütçe Sistemleri. Klasik mali anlayışa göre önemli olan husus bütçe denkliğnin sağlanmasıdır. Bütçe ile devlet özel ekonominin işleyişini hiçbir surette etkilemeden sadece özel kesimden karşılanmayan milli savunma ve topilm asayili gibi kamu hizmetlerini yerine getirir, klasik bütçe sisteminden beklenen görev kamu harcamalarının yasama organınıca onaylandığı biçimde gerçekleştirilmesini sağlamaktır. Kamu harcamaları sadece parasal yönden denetlenir.
Planlama proglamlama bütçeleme sistemleri. Proğram bütçe sistemi ilk uygulandığı dönemde performans ( iş ve hizmet) bütçesi adı altında anılmıştır. Daha sonra kumu kesinde performans bütçe tabiri ile proğram bütçe tabiri eş anlamlı olarak kullanılmıştır. Bu yüzden proğram bütçe sistemi performans bütçe sisteminin bir nevi geliştirilmiş bir şekli olarak kabul edilmektedir.
* proğram bütçe kamu yönetiminin belirlenen amaçlarına ulaşmak için mevcut kaynakların alternatif proğramlar arasında tahsisinide yöneticiler tafından rasyonel kararların alınmasına imkanlar sağlayan bir bütçe tekniğidir.
proğram bütçe kamu kuruluşları tarafından yerilen getirilecek kalu hizmetlerinin amaçlarını belirten bir bütçe sistemidir.
Bir yönetim birimi olarak devleti rasyonel bir yapıya kavuşturmayıı, yaptığı işlerde verimliliksağlamayı, maliyet fayda analizrinden yararlanarak her proğram ve projeyi değerlendirmeyi devlet kurumları arasında koordinasyonu sağlamayı ve bütün amaçlara yönelik olarak etkin bir denetim uygulayabilmeyi gaye edinen bir bütçe sistemidir.
Bu sistemde öncelikle devletin fonksiyonlarını ve bu fonksiyonların gerektirdiği hizmetlerin sınıflandırılması gerekir.
Program bütçe sistem, kamu hizmetlerinin belirlenmesi, bunların üretim teknolojilerinin seçimi, kullanılacak girdi miktarlarının hesaplanması ödenek talebinin tutarının belirlenmesi hizmetlerin faydalarını maliyetlerine oranlayarak önceliklerine göre sıralama gibi aşamaları içerir.
Devletin yapacağı çeşitli kamu hizmetleri arasında toplumuh tercihlerine en uygun birleşimin seçilimesine yardımcı olan bi bütçe tekniğidir.
C Klasik Bütçe ile proğram bütçe arasındaki farklar.
Proğram bütçenin kamu kesimi için bir planlama aracı olarak kullanılmasıdır. Proğram bütçe ile devletin bir kademesinde ekonomik düşüce ve sorumluluk hakim kılınmak istenir. Planlama ile proğramlama arasındaki farak planlamanın daha geniş kapsamlı omasına karşılık proğramlamanın daha dar kapsamlı oluşudur. Planlar genelikle uzun vadeli olarak hazırlanırken , proğlarlar daha kısa süre için hazırlanırlar
Proğram bütçe orta ve uzun vadeli hedefleri gerçekleştirmeye yönelik olmasnıa karşılık, klasik bütçe sisteminin kısa vadeli kararlara göre ayarlanmasıdır. Proğram bütçe sisteminde, kalsaik bütçe sisteminden farklı olarak hangi iş için ne kadar ödenek ayrılacağı değil yapılacak işten sonuçta ne gibi faydalar sağlanacağı önem taşır. Bu yüzden proğram bütçe tabiri yerine iş bütçesi, hizmet bütçesi hatta çıktı büççesi gibi tabirler kullanılmaktadır.
Proğram bütçe yapılan harcamalın mevzuata uygun olarak gerçekleştirip gerçekleştirilmediğinin araştırılmasının yanında, kaynakların proğramlarla belirlenen hedeflere ulaşma çabasında uygun olarak kullanılıp kullanılmadığınında araştırılması öngörülmektedir.


ÇAĞDAŞ BÜTÇE KURUMLARI

Telafi Edici Bütçe Kuramı : Deprosyandaki ekonomiyi genişleme safhasına sokmak ve tam çalışmaya getirmek için özel sektörün ekonomideki yetersizliğini gidererek buhran içinde bulunan ekonomiyi tekrar dengesine kavuşturmak fikri vardır.
Devri bütçe kuramı
Mili bütçe
Yatırım bütçesi
e) Proğram bütçe


TÜRKİYEDE PROĞRAM BÜTÇE UYĞULAMASI. 1973 yılından buyana proğram bütçe esası uygulanmaktadır.- kamu hizmetlerinin belli proğramlara bağlanarak hizmetilere plan ilkelerine göre öncelikke verilmesinin sağlanması ve kamu hizmetlerindeki gecikmelerin önlenmesi – proğram bütçe sisteminde en önemli husus, ödeneklerin bu sisteme uygun bir şekilde sınıflandırılmasıdır.
ÖZEL BÜTÇELER. Yerinden yönetim birimleri, il özel idareleri, belediyeler ve köy idareleridir, yerel idarelerin genel karar organları yöre halkı tarafından seçilmektedir.. bunların her biri ayrı bir kamu tüzel kişiliğine sahiptir. Yerel idareler genel bütçeye dahil değildir. Bunların herbirinin ayrı birer özel bütçeleri vardır. İşter devlet bütçesi deyimi yerel idareler için kullanılmaktadır.
ÖZERK BÜTÇELER. Kamu iktisadi teşebbüsleri ile benzeri nitelikteki kuruluşların bütçeleri; özerk bütçe olarak nitelendirilmektedir. Genel ve katma bütçeden tamamı ayrı olarak hazırlanan özerk bütçeler yasama organının onayına tabi değildirler, 1050 sayılı Muhasebeyi Umumiye Kanununa ve devlet İhale kanununada tabi olmayan özerk bütçeli kuruluşlar Sayıştay denetiminin dışında tutulmuşlardır.
Kamu iktisadi teşebbüslerinin dışındaki özerk bütçeli kuruluşlara örnek olarak TRT, Merkez Bankası, Tübitak, TSE, Milli Provikte Merkezi gösterilir.
DÖNER SERMAYE BÜTÇELERİ. Ülkemizde bütçede birlik ve genellik ilkeleri önemli istisnalardan biridir., döner sermaye işletmeleri kendi özel kuruluş kanunlarına ve işleyiş yönetmeliklerine göre yönetilirler, bunların denetimi bağlı bulundukları kuruluşun yöneticileri, Maliye Bakanlığı ile sayıştay tarafından yapılır. Döner Sermaye İşletmelerinde Maliye Bakanlığı tarafından atanmış bir sorumlu sayman bulunur. Bu sayman, diğer gelir ve gider saymanları gibi sayıştayla idare zamanı hesabı vermekle yükümlüdür.

BÜTÇENİN HAZIRLANMASI

************GELİR VE GİDERLERİ ETKİLEYECEK KANUN TASARILARI (5018)
Merkezi yönetim kapsamındaki kamu idareleri; kamu gelirlerinin azalmasına veya kamu giderlerinin artmasına neden olacak ve kamu idarelerini yükümlülük altına sokacak kanun tasarılarının getireceği mali yükü, orta vadeli program ve mali plan çerçevesine, en az üç yıllık dönem için hesaplar ve tasarılara eklerler. Sosyal güvenliğe yönelik kanun tasarılarında ise en az yirmi yıllık aktüeryal hesaplara yer verilir. Ayrıca, bu kanun tasarılarına Maliye Bakanlığı ile ilgisine göre Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı veya Hazine Müsteşarlığının görüşleri eklenir.

Bakanlıklardan herbiri kendi bütçesini hazırlayarak temmuz ayı sonuna kadar Maliye bakanlığına gönderir, Maliye Bakanlığında kendi bütçesiyle devletin bütçesini hazırlayıp ötekilerle birleştirirek yıllık bütçe tasarısını meydana getirir bu tasarı bakanlar kurulunca incelenip onaylandıktan sonra Engeç 15 Ekim tarihen kadar TBMM’ ine sunulur.


Merkezi Yönetim Bütçe Kanunu

MERKEZİ YÖNETİM BÜTÇE KANUNUNUN KAPSAMI

Merkezi yönetim bütçe kanunu, merkezi yönetim kapsamındaki kamu idarelerinin gelir ve gider tahminlerini gösteren, bunların uygulanmasına ve yürütülmesine yetki ve izin veren kanundur.
Merkezi yönetim bütçe kanununda; yılı ve izleyen iki yılın gelir ve gider tahminleri, varsa bütçe açığının veya fazlasının tutarı, açığın nasıl kapatılacağı veya fazlanın nasıl kullanılacağı, vergi muafiyeti, istisnası ve indirimleri ile benzeri uygulamalar nedeniyle vazgeçilen vergi gelirleri, borçlanma ve garanti sınırları, bütçelerin uygulanmasında tanınacak yetkiler, bağlı cetveller, mali yıl içinde gelir ve giderlere yönelik olarak uygulanacak ve kısmen veya tamamen uygulanmayacak hükümler yer alır. Merkezi yönetim kapsamındaki kamu idarelerinin her birinin gelir-gider tahminleri, merkezi yönetim bütçe kanununda ayrı bölüm veya cetvellerde gösterilebilir.

Orta Vadeli Program, Mali Plan Ve Bütçe Hazırlama Rehberi

Maliye Bakanlığı, merkezi yönetim bütçe kanunu tasarısının hazırlanmasından ve bu amaçla ilgili kamu idareleri arasında koordinasyonun sağlanmasından sorumludur.

Merkezi yönetim bütçesinin hazırlanma süreci, Bakanlar Kurulunun Mayıs ayının sonuna kadar toplanarak kalkınma planları, stratejik planlar ve genel ekonomik koşulların gerekleri doğrultusunda makro politikaları, ilkeleri, hedef ve gösterge niteliğindeki temel ekonomik büyüklükleri de kapsayacak şekilde Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığınca hazırlanan orta vadeli programı kabul etmesiyle başlar. Orta vadeli program, aynı süre içinde Resmi Gazetede yayımlanır.

Orta vadeli program ile uyumlu olmak üzere, gelecek üç yıla ilişkin toplam gelir ve gider tahminleri ile birlikte hedef açık ve borçlanma durumu ile kamu idarelerinin ödenek teklif tavanlarını içeren ve Maliye Bakanlığı tarafından hazırlanan orta vadeli mali plan, Haziran ayının onbeşine kadar Yüksek Planlama Kurulu tarafından karara bağlanır ve Resmi Gazetede yayımlanır.

Bu doğrultuda, kamu idarelerinin bütçe tekliflerini ve yatırım programını hazırlama sürecini yönlendirmek üzere; Bütçe Çağrısı ve eki Bütçe Hazırlama Rehberi Maliye Bakanlığınca, Yatırım Genelgesi ve eki Yatırım Programı Hazırlama Rehberi ise Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığınca hazırlanarak Haziran ayının sonuna kadar Resmi Gazetede yayımlanır.

Bütçe Hazırlama Rehberi ile Yatırım Programı Hazırlama Rehberi, bütçe tekliflerinin hazırlanmasına esas olmak üzere, kamu idarelerince uyulması gereken genel ilkeleri, nesnel ve ölçülebilir standartları, hesaplama yöntemlerini, bunlara ilişkin olarak kullanılacak cetvel ve tablo örneklerini ve diğer bilgileri içerir.

MERKEZİ YÖNETİM BÜTÇESİNİN HAZIRLANMASI

Gelir ve gider tekliflerinin hazırlanmasında;

a) Orta vadeli program ve mali planda belirlenen temel büyüklükler ile ilke ve esaslar,
b) Kalkınma planı ve yıllık program öncelikleri ile kurumun stratejik planları çerçevesinde belirlenmiş ödenek tavanları,
c) Kamu idarelerinin stratejik planları ile uyumlu çok yıllı bütçeleme anlayışı,
d) İdarenin performans hedefleri,
Dikkate alınır.
Kamu idareleri, merkez ve merkez dışı birimlerinin ödenek taleplerini dikkate alarak gider tekliflerini hazırlar. Genel bütçe gelir teklifi Maliye Bakanlığınca, diğer bütçelerin gelir teklifleri ilgili idarelerce hazırlanır.
Gider ve gelir teklifleri, ekonomik ve malî analiz yapılmasına imkân verecek, hesap verilebilirliği ve saydamlığı sağlayacak şekilde, Maliye Bakanlığınca uluslararası standartlara uyumlu olarak belirlenen sınıflandırma sistemine göre hazırlanır.

Kamu idareleri, stratejik planları ile Bütçe Hazırlama Rehberinde yer alan esaslar çerçevesinde, bütçe gelir ve gider tekliflerini gerekçeli olarak hazırlar ve yetkilileri tarafından imzalanmış olarak Temmuz ayı sonuna kadar Maliye Bakanlığına gönderir. Kamu idarelerinin yatırım teklifleri, değerlendirilmek üzere aynı süre içinde Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığına verilir.

Bütçe teklifleri Maliye Bakanlığına verildikten sonra, kamu idarelerinin yetkilileriyle gider ve gelir teklifleri hakkında görüşmeler yapılabilir.
Düzenleyici ve denetleyici kurumlar, bütçelerini üç yıllık bütçeleme anlayışı, stratejik planları ve performans hedefleri ile kurumsal, işlevsel ve ekonomik sınıflandırma sistemine göre hazırlarlar.

MERKEZİ YÖNETİM BÜTÇE KANUN TASARISININ SUNULMASI

Makro ekonomik göstergeler ve bütçe büyüklüklerinin en geç Ekim ayının ilk haftası içinde Yüksek Planlama Kurulunda görüşülmesinden sonra, Maliye Bakanlığınca hazırlanan merkezi yönetim bütçe kanun tasarısı ile milli bütçe tahmin raporu, mali yıl başından en az yetmişbeş gün önce Bakanlar Kurulu tarafından Türkiye Büyük Millet Meclisine sunulur.

Merkezi yönetim bütçe kanun tasarısına, Türkiye Büyük Millet Meclisinde görüşülmesi sırasında dikkate alınmak üzere;
a) Orta vadeli mali planı da içeren bütçe gerekçesi,
b) Yıllık ekonomik rapor,
c) Vergi muafiyeti, istisnası ve indirimleri ile benzeri uygulamalar nedeniyle vazgeçilen kamu gelirleri cetveli,
d) Kamu borç yönetimi raporu,
e) Genel yönetim kapsamındaki kamu idarelerinin son iki yıla ait bütçe gerçekleşmeleri ile izleyen iki yıla ait gelir ve gider tahminleri,
f) Mahalli idareler ve sosyal güvenlik kurumlarının bütçe tahminleri,
g) Merkezi yönetim kapsamında olmayıp, merkezi yönetim bütçesinden yardım alan kamu idareleri ile diğer kurum ve kuruluşların listesi,
Eklenir.

*************Türkiye Büyük Millet Meclisi ve Sayıştay ile (**) Düzenleyici ve denetleyici kurumlar, bütçelerini Eylül ayı sonuna kadar doğrudan Türkiye Büyük Millet Meclisine, bir örneğini de Maliye Bakanlığına gönderirler. ***********

MERKEZİ YÖNETİM BÜTÇE KANUN TASARISININ GÖRÜŞÜLMESİ

Türkiye Büyük Millet Meclisi, merkezi yönetim bütçe kanun tasarısının metnini maddeler, gider ve gelir cetvellerini kamu idareleri itibarıyla görüşür ve bölümler halinde oylar. Merkezi yönetim bütçe kanunu mali yıl başından önce Resmi Gazetede yayımlanır.

KAMU YATIRIM PROGRAMI, merkezi yönetim bütçe kanununa uygun olarak Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı tarafından hazırlanır ve anılan Kanunun yürürlüğe girdiği tarihten itibaren on beş gün içinde Bakanlar Kurulu Kararıyla Resmi Gazetede yayımlanır.

GEÇİCİ BÜTÇE :Zorunlu nedenlerle merkezi yönetim bütçe kanununun süresinde yürürlüğe konulamaması halinde, geçici bütçe kanunu çıkarılır. Geçici bütçe ödenekleri, bir önceki yıl bütçe başlangıç ödeneklerinin belirli bir oranı esas alınarak belirlenir. GEÇİCİ BÜTÇE UYGULAMASI ALTI AYI GEÇEMEZ. Cari yıl bütçesinin yürürlüğe girmesiyle geçici bütçe uygulaması sona erer ve o tarihe kadar yapılan harcamalar ve girişilen yüklenmeler ile tahsil olunan gelirler cari yıl bütçesine dahil edilir.
Merkezi yönetim kapsamındaki kamu idarelerinin bütçelerindeki ödeneklerin yetersiz kalması halinde veya öngörülmeyen hizmetlerin yerine getirilmesi amacıyla, karşılığı gelir gösterilmek kaydıyla, kanunla ek bütçe yapılabilir.