zarax
03-03-2008, 21:20
TÜRK ŞİİRİNDE NAZIM BİÇİMLERİ VE TÜRLERİ
Nazım Birimi Şiirde iki temel unsur vardır. Bunlar “biçimsel(dış)” ve “içeriksel(iç)” olarak sınıflanabilir. Biçimsel unsurların başında nazım birimi gelir. Şiiri oluşturan dize kümelerin “nazım birimi” denir. Nazım birimi, nazım şekillerini belirlemede ölçü olarak kullanılır. Şiirde en küçük nazım birimine “mısra(dize)” denir.
İslamiyet’ten önceki Türk şiirinde ve Halk şiirinde “dörtlük” ,Klasik Türk şiirinde (Divan şiiri) “beyit”, Çağdaş Türk şiirinde ise “dize” nazım birimi olarak kullanılmıştır.
Dize(Mısra): Şiirde her satıra mısra(dize) denir. Dize nesirdeki cümlenin karşılığıdır. Dizeler büyük harfle başlar.
Beyit: İki dizeden oluşan ve bütünlük gösteren bölümlere “beyit” denir. Aynı ölçüde ve anlamca birbirine yakın iki dizeden oluşur.
Bölüm(Küme,Bent): İkinin üstünde bütünlük oluşturan dizelere “bölüm(bent)” denir.
Dörtlük: Dört dizeden oluşan kümeye “dörtlük” denir. Halk edebiyatının temel birimlerinden biridir. Bumlar düz yazıdaki paragraf gibidir.
Kıt’a: Bir şiirde ikiden fazla dizenin oluşturduğu bölüme “bent” veya “kıt’a” denir.
Nazım Biçimi(Nazım Şekli)
Manzumelerin uyak örgüsü, nazım birimi, ölçüsü ve konusuna göre kazandığı dış özelliğin genel adına “nazım biçimi” denir.
Halk Edebiyatı
Destan, Semai, Koşma, Varsağı, Mani, Türkü, Ninni
Divan Edebiyatı
Gazel, Kaside, Mesnevi, Şarkı
Halk Edebiyatının Genel Özellikleri
1. İslamiyet'ten önceki edebiyatımızın İslam uygarlığı içindeki biçimidir. Bir anlamda sözlü edebiyat dönemimizin gelişmiş biçimi olarak düşünebiliriz.
2. Halk edebiyatı ürünleri yazılı değildir. Müzik eşliğinde sözlü olarak oluşur.
3. Divan edebiyatında olduğu gibi şiir yine egemen türdür.
4. Şiirlerde başlık yoktur, biçimiyle adlandırılır.
5. Nazım birimi dörtlüktür.
6. Ölçü, hece ölçüsüdür, En çok yedili, sekizli, on birli kalıplar kullanılmıştır.
7. Şiirlere genel olarak yarım uyak hakimdir.
8. Dil halkın konuştuğu günlük konuşma dilidir.
9. Halk edebiyatı gözleme dayalıdır. Benzetmeler somut kavramlardan yararlanılarak yapılır. Söyledikleri her şey gerçek yaşamdan alınmadır.
10. Özellikle 18. yüzyıldan itibaren halk şairleri, divan şairlerinden etkilenerek aruzun belirli kalıplarıyla şiirler yazmayı denemişlerdir. Hatta divan şiirinin mazmunlarını da kullanmışlardır. Bu durumun ortaya çıkmasında halk şairlerinin, aydınlar ve divan şairlerince hor görülmelerinin, değersiz ve güçsüz sayılmalarının etkisi de vardır.
Halk Edebiyatı Nazım Biçimleri
1. Âşık Edebiyatı Nazım Biçimleri
a)Koşma
11’li hece ölçüsüyle söylenmiştir.
3-6 dörtlükten oluşabilir.
Son dörtlükte ozanın adı geçer.(halk şiirinde ozanın kullandığı takma ada tapşırma denir)
Uyak düzeni genelde abab/cccb/dddb... şeklindedir.
Söyleyenleri bellidir.
Konuları bakımından dört gruptur.
Güzelleme: Sevilen herhangi bir şeyin güzelliklerini övmek için söylenen lirik koşmadır.
En ünlü şairi Karacaoğlan’dır.
Koçaklama: Yiğitlik, savaş, vuruşma konusunu işleyen epik koşmalardır.
En başarılı sanatçıları Köroğlu ve Dadaloğlu’dur.
Taşlama: Bir olayı durumu ya da kişiyi yeren koşmadır.
Bu türün ünlü ozanı Seyrani’dir.
Ağıt: Ölümden duyulan acıyı dile getiren koşmadır.
b) Semai: Semai “işitilerek öğrenilen şiir” demektir.
8’li hece ölçüsüyle söylenir.
Koşma gibi 3-6 dörtlükten oluşur.
Kendine özgü bir ezgisi vardır.
Uyak düzeni koşmaya benzer.
Sevgi, doğa, güzellik gibi konular işlenir.
Söyleyenleri bellidir.
c)Varsağı: Güney Doğu Anadolu’da yaşayan Varsak boyu ozanlarınca söylenen şiirlere varsağı denilmiştir.
Çok yaygın olmayan bir nazım biçimidir.
Ölçüsü ve uyak düzeni semai gibidir.
Özel bir ezgisi vardır.
Kimi dörtlüklerinde “bre!, hey!, behey!” gibi ünlemler yer alır.
Genellikle 3-5 dörtlükten oluşur. Dörtlük sayısı daha fazla da olabilir.
Müziğinde ve sözlerinde meyden okuyan, babacan, erkekçe bir hava duyulur.
Bu türün en güzel örneklerini Karacaoğlan vermiştir.
Anonim Halk Edebiyatı Nazım Biçimleri
a) Destan: Âşık edebiyatındaki destanı, ulusların başından geçen kahramanlık olaylarını anlatan destan(epope) il karıştırılmamalıdır. Âşık edebiyatındaki destanlar, toplumu yakından ilgilendiren savaş, ayaklanma, eşkıyalık, cimrilik, dalkavukluk, mirasyedilik gibi gülünç hayat olayları üzerinde durur.
Destanların diğer özellikleri;
Duygusal öğelere yer verilmez.
11’li ya da 8’li hece kalıbıyla söylenir.
Uyak düzeni koşmaya benzer.
Halk şiirinin en uzun nazım biçimidir.
Dörtlük sayısı konunun özelliğine bağlıdır.
Kendine özgü bir ezgisi vardır.
b)Türkü: Türlü ezgilerle söylenen anonim halk şiiri nazım biçimidir. Söyleyeni belli türküler de vardır. Halk edebiyatının en zengin alanıdır. Anadolu halkı bütün acılarını ve sevinçlerini türkülerle dile getirmiştir.
Türkü iki bölümden oluşur. Birinci bölüm asıl sözlerin bulunduğu bölümdür ki buna “bent” adı verilir.
İkinci bölüm ise bentlerin sonunda yinelenen nakarattır. Bu bölüme “bağlama” ya da “kavuştak” denir.
Türküler, genellikle yedili, sekizli, on birli hece kalıplarıyla yazılmıştır. Konuları çok değişik olabilir. Ninniler de bu gruptandır
c) Mâni: Halk şiirinde en küçük nazım biçimidir. Yedi heceli dört dizeden oluşur. Uyak düzeni aaxa şeklindedir. Birinci ve üçüncü dizeleri serbest, ikinci ve dördüncü dizeleri uyaklı mâniler de vardır (xaxa).
Mânilerin ilk iki dizesi uyağı doldurmak ya da temel düşünceye bir giriş yapmak için söylenir. Temel duygu ve düşünce son dizede ortaya çıkar. Başlıca konusu aşk olmakla birlikte bunun dışında türlü konularda da yazılabilir.
Divan Edebiyatının Genel Özellikleri
1. Nazım birimi genellikle beyittir ve cümle beyitte tamamlanır. Beyit, cümleye egemendir.
2. Nazım ölçüsü “aruz”dur.
3. Dili Arapça, Farsça, Türkçe karışımı olan Osmanlıca’dır.
4. Şiirlerde tam ve zengin uyak kullanılmıştır.
5. Şiirlerin konuyu içeren başlıkları olmadığı için nazım biçimlerine göre adlandırılmışlardır.
6. Klişe bir edebiyattır. Duygu ve düşünceler değişmez sözlerle (Mazmun) anlatılır.
7. Anlatılan şey değil, anlatış biçimi ön plandadır.
8. Soyut bir edebiyattır. İnsan ve doğa gerçekte olduğundan farklı ele alınmıştır.
9. Aydın zümrenin edebiyatıdır. Medrese kültürü hakimdir. Genellikle saraya ve çevresine seslenir.
10. Sanatlara bolca yer verilmiş, sanat yapmak amaç durumuna gelmiştir.
11. Ulusal bir edebiyat olmayıp dinin etkisiyle şekillenmiştir. Arap ve İran edebiyatının etkisi çok fazladır.
12. Şiirde daha çok aşk, sevgili, içki, din ve kadercilik gibi konular işlenmiştir.
13. Nazım ön planda tutulmuş, nesre pek az yer verilmiştir.
14. Nesir alanında tezkireler (edebiyat tarihi görevini gören biyografik eser), münşeatlar (mektuplar), tarihler, dini metinler ve nasihatnamelere de rastlanmaktadır. Bunlarda da sanat yapma amacı ön plandadır.
15. 13.yüzyılda gelişmeye başlamış 16. ve 17. yüzyıllarda en olgun dönemini yaşamış, 19.yüzyılın sonlarına kadar sürmüştür.
Divan Edebiyatı Nazım Biçimleri
Divan edebiyatında kullanılan nazım şekilleri beyit veya kıta ile yazılmıştır.
A)Nazım Birimi Beyit Olan Nazım Şekilleri
1) Gazel
Aruzun her kalıbıyla yazılabilir.
5-15 beyitten oluşur.
Uyak düzeni aa/ba/ca... biçimindedir.
İlk beytine matla, son beytine makta denir. Makta beyti taç beyti olarak da adlandırılır.
Gazelin en güzel beytine beyt-ül gazel denir.
Şairin adı makta beytinde geçer.
Divan şiirinin en yaygın, en tutulan türüdür.
Gazellerde aşk ve şarap temaları, zamandan yakınma, felsefi ve didaktik düşünceler işlenir; din ve tasavvuf konuları ele alınabilir.
Gazel, konu yönünden Halk şiirindeki koşmaya benzer; lirik bir şiir türüdür.
Genellikle gazelin beyitleri arasında konu bütünlüğü yoktur. Yani her beyitte farklı şeylerden söz edilir.
Ender olarak bazı gazellerde konu birliği görülür. Bu tür gazellere yek-ahenk gazel denir. Beyitleri arasında hem konu bütünlüğü olan, hem de tüm beyitleri aynı güzellikte olan gazeller ise yek-avaz gazel olarak adlandırılır.
Gazellerin özel adları yoktur; daha çok redifleriyle adlandırılırlar.
Bazı gazeller dize sonlarındaki uyaklardan başka bir de dizenin ortasında bir iç uyak meydana getirilerek yazılır. Beyitler bu uyaklardan ayrılıp, alt alta dörtlükler halinde yazılacak olursa (aaab-cccb-dddb...)şeklinde uyaklı kıtalar meydana gelir. Bu tip gazellere musammat gazel denir.
Divan şiirinin en ünlü gazel şairleri şunlardır;
Fuzuli, Baki, Şeyhülislam Yahya, Naili, Nedim...
2)Kaside: Divan şiirinde önemli yeri olan, birini övmek ya da yermek amacıyla yazılan şiirlere kaside denir.
Aruz ölçüsünün değişik kalıplarıyla yazılabilir.
En az 15,en çok 99 beyit halinde yazılır. Genellikle 33-99 beyitten oluşur.
Uyak düzeni gazelle aynıdır: aa-ba-ca-da...
Gazelde olduğu gibi kasidede ilk beyte matla,son beyte makta,şairin adının geçtiği beyte taç adı verilir.( şairin adı son ya da sondan bir önceki beyitte geçebilir.)
Kasidenin en güzel beytine “beyt-ül kasid” denir.
Tam bir kasidede şu bölümler bulunur:
Nesib ya da Teşbib: Başlangıç bölümü sayabileceğimiz bu bölümde şair, konuyla ilgisi olmayan bazı şeylerin betimlemesini yapar, ya da bir konu/tema üzerinde durur.
Girizgâh: Tek beyitten oluşan bu beyitte asıl konuya girilir.
Medhiye: Allah’ı, peygamberi, padişahı ya da önde gelen kişilerin övüldüğü bölümdür. Birçok beyitten oluşur.
Fahriye: Şairin kendisini övdüğü bölümdür.
Tegazzül: Kasidedeki ölçüye uygun olarak yazılan ve araya sıkıştırılan gazele denir.
Dua: Bu bölümde Allah’a, Peygamber’e, ülke büyüklerine iyi dileklerde bulunur.
Kimi kasidelerde fahriye ve tegazzül bölümleri olmayabilir. Ama diğer bölümlerin bulunması zorunludur.
Kasidelerin özel bir adı yoktur. Adlandırma nesib bölümünde işlenen temaya, uyağın son harfine ya da rediflere göre yapılır.
Kimi zaman kasideyi oluşturan beyitlerin dize ortalarında uyaklı olduğu görülür. Bunlar musammat kaside denir.
Kaside biçiminin en ünlü sanatçıları şunlardır; Nef’i,Baki,Fuzuli,Ahmet Paşa, Nedim...
Kasideler, işledikleri konulara göre şu adları alırlar:
Tevhid: Allah’ın birliğini anlatan kaside.
Münacaat: Allah’a yakarış bildiren kaside.
Naat: Peygamberi, dört halifeyi ya da tarikat büyüklerini övmek için yazılan kaside.
Medhiye: Devrin önde gelen bir kişisini öven kaside. (padişah, sadrazam...)
Hicviye: devrin yöneticilerini yermek için yazılan kasideler.
Mersiye: devrin büyüklerinin ölümünden duyulan üzüntüleri anlatan kasideler.
Fahriye: Şairlerin kendilerini övmek için yazdığı kasideler.
4) Mesnevi
Bu nazım biçimi Fars edebiyatından gelmiştir.
Divan şiirinin en uzun nazım biçimidir.
Klasik edebiyatımızdaki hikaye ve roman türünün işlevini görmüştür.
Aruz ölçüsünün kısa kalıplarıyla yazılır.
Uyak düzeni(aa-bb-cc...)biçimindedir.
Bir şairin 5 mesneviden oluşan eserler bütününe hamse denir. Hamse sahibi olmak övünç kaynağı sayılmıştır.
Hamse sahibi başlıca şairler şunlardır: Ali Şir Nevai, Taşlıcalı Yahya,Nev’izade Atayi.
Türk edebiyatının ilk mesnevisi Yusuf Has Hacip’in yazdığı Kutadgu Bilig’dir.
İslami edebiyatın en büyük mesnevi şairi Genceli Nizami’dir. Fars edebiyatının bu usta şairi, diğer mesnevi şairlerini çok etkilemiştir.
B) Nazım Birimi Dörtlük Olan Nazım Şekilleri:
b) Şarkı
Divan şiirine Türklerin kattığı bir nazım biçimidir. Murabbadan doğmuştur.
Bestelenmek amacıyla yazılmış murabbalar şarkı olarak tanımlanabilir.
Halk şiirindeki türkünün etkisiyle oluştuğu söylenebilir.
Uyak düzeni genelde şunlardan birine uyar.
1)abab-cccb-dddb...
2)aaaa-bbba-ccca...
En az 3 en çok 5 bentten oluşur. Bentleri,dörtlük biçimindedir.
Bentlerin hepsinde tekrarlanan dizelere nakarat denir.
Şarkı türünün en büyük şairi Nedim’dir. Cumhuriyet döneminin neo-klasik şairi Yahya Kemal de şarkılar yazmıştır.
Lale Devrinde(18.yy.)gelişmiş ve yaygınlaşmıştır.
Nazım Birimi Şiirde iki temel unsur vardır. Bunlar “biçimsel(dış)” ve “içeriksel(iç)” olarak sınıflanabilir. Biçimsel unsurların başında nazım birimi gelir. Şiiri oluşturan dize kümelerin “nazım birimi” denir. Nazım birimi, nazım şekillerini belirlemede ölçü olarak kullanılır. Şiirde en küçük nazım birimine “mısra(dize)” denir.
İslamiyet’ten önceki Türk şiirinde ve Halk şiirinde “dörtlük” ,Klasik Türk şiirinde (Divan şiiri) “beyit”, Çağdaş Türk şiirinde ise “dize” nazım birimi olarak kullanılmıştır.
Dize(Mısra): Şiirde her satıra mısra(dize) denir. Dize nesirdeki cümlenin karşılığıdır. Dizeler büyük harfle başlar.
Beyit: İki dizeden oluşan ve bütünlük gösteren bölümlere “beyit” denir. Aynı ölçüde ve anlamca birbirine yakın iki dizeden oluşur.
Bölüm(Küme,Bent): İkinin üstünde bütünlük oluşturan dizelere “bölüm(bent)” denir.
Dörtlük: Dört dizeden oluşan kümeye “dörtlük” denir. Halk edebiyatının temel birimlerinden biridir. Bumlar düz yazıdaki paragraf gibidir.
Kıt’a: Bir şiirde ikiden fazla dizenin oluşturduğu bölüme “bent” veya “kıt’a” denir.
Nazım Biçimi(Nazım Şekli)
Manzumelerin uyak örgüsü, nazım birimi, ölçüsü ve konusuna göre kazandığı dış özelliğin genel adına “nazım biçimi” denir.
Halk Edebiyatı
Destan, Semai, Koşma, Varsağı, Mani, Türkü, Ninni
Divan Edebiyatı
Gazel, Kaside, Mesnevi, Şarkı
Halk Edebiyatının Genel Özellikleri
1. İslamiyet'ten önceki edebiyatımızın İslam uygarlığı içindeki biçimidir. Bir anlamda sözlü edebiyat dönemimizin gelişmiş biçimi olarak düşünebiliriz.
2. Halk edebiyatı ürünleri yazılı değildir. Müzik eşliğinde sözlü olarak oluşur.
3. Divan edebiyatında olduğu gibi şiir yine egemen türdür.
4. Şiirlerde başlık yoktur, biçimiyle adlandırılır.
5. Nazım birimi dörtlüktür.
6. Ölçü, hece ölçüsüdür, En çok yedili, sekizli, on birli kalıplar kullanılmıştır.
7. Şiirlere genel olarak yarım uyak hakimdir.
8. Dil halkın konuştuğu günlük konuşma dilidir.
9. Halk edebiyatı gözleme dayalıdır. Benzetmeler somut kavramlardan yararlanılarak yapılır. Söyledikleri her şey gerçek yaşamdan alınmadır.
10. Özellikle 18. yüzyıldan itibaren halk şairleri, divan şairlerinden etkilenerek aruzun belirli kalıplarıyla şiirler yazmayı denemişlerdir. Hatta divan şiirinin mazmunlarını da kullanmışlardır. Bu durumun ortaya çıkmasında halk şairlerinin, aydınlar ve divan şairlerince hor görülmelerinin, değersiz ve güçsüz sayılmalarının etkisi de vardır.
Halk Edebiyatı Nazım Biçimleri
1. Âşık Edebiyatı Nazım Biçimleri
a)Koşma
11’li hece ölçüsüyle söylenmiştir.
3-6 dörtlükten oluşabilir.
Son dörtlükte ozanın adı geçer.(halk şiirinde ozanın kullandığı takma ada tapşırma denir)
Uyak düzeni genelde abab/cccb/dddb... şeklindedir.
Söyleyenleri bellidir.
Konuları bakımından dört gruptur.
Güzelleme: Sevilen herhangi bir şeyin güzelliklerini övmek için söylenen lirik koşmadır.
En ünlü şairi Karacaoğlan’dır.
Koçaklama: Yiğitlik, savaş, vuruşma konusunu işleyen epik koşmalardır.
En başarılı sanatçıları Köroğlu ve Dadaloğlu’dur.
Taşlama: Bir olayı durumu ya da kişiyi yeren koşmadır.
Bu türün ünlü ozanı Seyrani’dir.
Ağıt: Ölümden duyulan acıyı dile getiren koşmadır.
b) Semai: Semai “işitilerek öğrenilen şiir” demektir.
8’li hece ölçüsüyle söylenir.
Koşma gibi 3-6 dörtlükten oluşur.
Kendine özgü bir ezgisi vardır.
Uyak düzeni koşmaya benzer.
Sevgi, doğa, güzellik gibi konular işlenir.
Söyleyenleri bellidir.
c)Varsağı: Güney Doğu Anadolu’da yaşayan Varsak boyu ozanlarınca söylenen şiirlere varsağı denilmiştir.
Çok yaygın olmayan bir nazım biçimidir.
Ölçüsü ve uyak düzeni semai gibidir.
Özel bir ezgisi vardır.
Kimi dörtlüklerinde “bre!, hey!, behey!” gibi ünlemler yer alır.
Genellikle 3-5 dörtlükten oluşur. Dörtlük sayısı daha fazla da olabilir.
Müziğinde ve sözlerinde meyden okuyan, babacan, erkekçe bir hava duyulur.
Bu türün en güzel örneklerini Karacaoğlan vermiştir.
Anonim Halk Edebiyatı Nazım Biçimleri
a) Destan: Âşık edebiyatındaki destanı, ulusların başından geçen kahramanlık olaylarını anlatan destan(epope) il karıştırılmamalıdır. Âşık edebiyatındaki destanlar, toplumu yakından ilgilendiren savaş, ayaklanma, eşkıyalık, cimrilik, dalkavukluk, mirasyedilik gibi gülünç hayat olayları üzerinde durur.
Destanların diğer özellikleri;
Duygusal öğelere yer verilmez.
11’li ya da 8’li hece kalıbıyla söylenir.
Uyak düzeni koşmaya benzer.
Halk şiirinin en uzun nazım biçimidir.
Dörtlük sayısı konunun özelliğine bağlıdır.
Kendine özgü bir ezgisi vardır.
b)Türkü: Türlü ezgilerle söylenen anonim halk şiiri nazım biçimidir. Söyleyeni belli türküler de vardır. Halk edebiyatının en zengin alanıdır. Anadolu halkı bütün acılarını ve sevinçlerini türkülerle dile getirmiştir.
Türkü iki bölümden oluşur. Birinci bölüm asıl sözlerin bulunduğu bölümdür ki buna “bent” adı verilir.
İkinci bölüm ise bentlerin sonunda yinelenen nakarattır. Bu bölüme “bağlama” ya da “kavuştak” denir.
Türküler, genellikle yedili, sekizli, on birli hece kalıplarıyla yazılmıştır. Konuları çok değişik olabilir. Ninniler de bu gruptandır
c) Mâni: Halk şiirinde en küçük nazım biçimidir. Yedi heceli dört dizeden oluşur. Uyak düzeni aaxa şeklindedir. Birinci ve üçüncü dizeleri serbest, ikinci ve dördüncü dizeleri uyaklı mâniler de vardır (xaxa).
Mânilerin ilk iki dizesi uyağı doldurmak ya da temel düşünceye bir giriş yapmak için söylenir. Temel duygu ve düşünce son dizede ortaya çıkar. Başlıca konusu aşk olmakla birlikte bunun dışında türlü konularda da yazılabilir.
Divan Edebiyatının Genel Özellikleri
1. Nazım birimi genellikle beyittir ve cümle beyitte tamamlanır. Beyit, cümleye egemendir.
2. Nazım ölçüsü “aruz”dur.
3. Dili Arapça, Farsça, Türkçe karışımı olan Osmanlıca’dır.
4. Şiirlerde tam ve zengin uyak kullanılmıştır.
5. Şiirlerin konuyu içeren başlıkları olmadığı için nazım biçimlerine göre adlandırılmışlardır.
6. Klişe bir edebiyattır. Duygu ve düşünceler değişmez sözlerle (Mazmun) anlatılır.
7. Anlatılan şey değil, anlatış biçimi ön plandadır.
8. Soyut bir edebiyattır. İnsan ve doğa gerçekte olduğundan farklı ele alınmıştır.
9. Aydın zümrenin edebiyatıdır. Medrese kültürü hakimdir. Genellikle saraya ve çevresine seslenir.
10. Sanatlara bolca yer verilmiş, sanat yapmak amaç durumuna gelmiştir.
11. Ulusal bir edebiyat olmayıp dinin etkisiyle şekillenmiştir. Arap ve İran edebiyatının etkisi çok fazladır.
12. Şiirde daha çok aşk, sevgili, içki, din ve kadercilik gibi konular işlenmiştir.
13. Nazım ön planda tutulmuş, nesre pek az yer verilmiştir.
14. Nesir alanında tezkireler (edebiyat tarihi görevini gören biyografik eser), münşeatlar (mektuplar), tarihler, dini metinler ve nasihatnamelere de rastlanmaktadır. Bunlarda da sanat yapma amacı ön plandadır.
15. 13.yüzyılda gelişmeye başlamış 16. ve 17. yüzyıllarda en olgun dönemini yaşamış, 19.yüzyılın sonlarına kadar sürmüştür.
Divan Edebiyatı Nazım Biçimleri
Divan edebiyatında kullanılan nazım şekilleri beyit veya kıta ile yazılmıştır.
A)Nazım Birimi Beyit Olan Nazım Şekilleri
1) Gazel
Aruzun her kalıbıyla yazılabilir.
5-15 beyitten oluşur.
Uyak düzeni aa/ba/ca... biçimindedir.
İlk beytine matla, son beytine makta denir. Makta beyti taç beyti olarak da adlandırılır.
Gazelin en güzel beytine beyt-ül gazel denir.
Şairin adı makta beytinde geçer.
Divan şiirinin en yaygın, en tutulan türüdür.
Gazellerde aşk ve şarap temaları, zamandan yakınma, felsefi ve didaktik düşünceler işlenir; din ve tasavvuf konuları ele alınabilir.
Gazel, konu yönünden Halk şiirindeki koşmaya benzer; lirik bir şiir türüdür.
Genellikle gazelin beyitleri arasında konu bütünlüğü yoktur. Yani her beyitte farklı şeylerden söz edilir.
Ender olarak bazı gazellerde konu birliği görülür. Bu tür gazellere yek-ahenk gazel denir. Beyitleri arasında hem konu bütünlüğü olan, hem de tüm beyitleri aynı güzellikte olan gazeller ise yek-avaz gazel olarak adlandırılır.
Gazellerin özel adları yoktur; daha çok redifleriyle adlandırılırlar.
Bazı gazeller dize sonlarındaki uyaklardan başka bir de dizenin ortasında bir iç uyak meydana getirilerek yazılır. Beyitler bu uyaklardan ayrılıp, alt alta dörtlükler halinde yazılacak olursa (aaab-cccb-dddb...)şeklinde uyaklı kıtalar meydana gelir. Bu tip gazellere musammat gazel denir.
Divan şiirinin en ünlü gazel şairleri şunlardır;
Fuzuli, Baki, Şeyhülislam Yahya, Naili, Nedim...
2)Kaside: Divan şiirinde önemli yeri olan, birini övmek ya da yermek amacıyla yazılan şiirlere kaside denir.
Aruz ölçüsünün değişik kalıplarıyla yazılabilir.
En az 15,en çok 99 beyit halinde yazılır. Genellikle 33-99 beyitten oluşur.
Uyak düzeni gazelle aynıdır: aa-ba-ca-da...
Gazelde olduğu gibi kasidede ilk beyte matla,son beyte makta,şairin adının geçtiği beyte taç adı verilir.( şairin adı son ya da sondan bir önceki beyitte geçebilir.)
Kasidenin en güzel beytine “beyt-ül kasid” denir.
Tam bir kasidede şu bölümler bulunur:
Nesib ya da Teşbib: Başlangıç bölümü sayabileceğimiz bu bölümde şair, konuyla ilgisi olmayan bazı şeylerin betimlemesini yapar, ya da bir konu/tema üzerinde durur.
Girizgâh: Tek beyitten oluşan bu beyitte asıl konuya girilir.
Medhiye: Allah’ı, peygamberi, padişahı ya da önde gelen kişilerin övüldüğü bölümdür. Birçok beyitten oluşur.
Fahriye: Şairin kendisini övdüğü bölümdür.
Tegazzül: Kasidedeki ölçüye uygun olarak yazılan ve araya sıkıştırılan gazele denir.
Dua: Bu bölümde Allah’a, Peygamber’e, ülke büyüklerine iyi dileklerde bulunur.
Kimi kasidelerde fahriye ve tegazzül bölümleri olmayabilir. Ama diğer bölümlerin bulunması zorunludur.
Kasidelerin özel bir adı yoktur. Adlandırma nesib bölümünde işlenen temaya, uyağın son harfine ya da rediflere göre yapılır.
Kimi zaman kasideyi oluşturan beyitlerin dize ortalarında uyaklı olduğu görülür. Bunlar musammat kaside denir.
Kaside biçiminin en ünlü sanatçıları şunlardır; Nef’i,Baki,Fuzuli,Ahmet Paşa, Nedim...
Kasideler, işledikleri konulara göre şu adları alırlar:
Tevhid: Allah’ın birliğini anlatan kaside.
Münacaat: Allah’a yakarış bildiren kaside.
Naat: Peygamberi, dört halifeyi ya da tarikat büyüklerini övmek için yazılan kaside.
Medhiye: Devrin önde gelen bir kişisini öven kaside. (padişah, sadrazam...)
Hicviye: devrin yöneticilerini yermek için yazılan kasideler.
Mersiye: devrin büyüklerinin ölümünden duyulan üzüntüleri anlatan kasideler.
Fahriye: Şairlerin kendilerini övmek için yazdığı kasideler.
4) Mesnevi
Bu nazım biçimi Fars edebiyatından gelmiştir.
Divan şiirinin en uzun nazım biçimidir.
Klasik edebiyatımızdaki hikaye ve roman türünün işlevini görmüştür.
Aruz ölçüsünün kısa kalıplarıyla yazılır.
Uyak düzeni(aa-bb-cc...)biçimindedir.
Bir şairin 5 mesneviden oluşan eserler bütününe hamse denir. Hamse sahibi olmak övünç kaynağı sayılmıştır.
Hamse sahibi başlıca şairler şunlardır: Ali Şir Nevai, Taşlıcalı Yahya,Nev’izade Atayi.
Türk edebiyatının ilk mesnevisi Yusuf Has Hacip’in yazdığı Kutadgu Bilig’dir.
İslami edebiyatın en büyük mesnevi şairi Genceli Nizami’dir. Fars edebiyatının bu usta şairi, diğer mesnevi şairlerini çok etkilemiştir.
B) Nazım Birimi Dörtlük Olan Nazım Şekilleri:
b) Şarkı
Divan şiirine Türklerin kattığı bir nazım biçimidir. Murabbadan doğmuştur.
Bestelenmek amacıyla yazılmış murabbalar şarkı olarak tanımlanabilir.
Halk şiirindeki türkünün etkisiyle oluştuğu söylenebilir.
Uyak düzeni genelde şunlardan birine uyar.
1)abab-cccb-dddb...
2)aaaa-bbba-ccca...
En az 3 en çok 5 bentten oluşur. Bentleri,dörtlük biçimindedir.
Bentlerin hepsinde tekrarlanan dizelere nakarat denir.
Şarkı türünün en büyük şairi Nedim’dir. Cumhuriyet döneminin neo-klasik şairi Yahya Kemal de şarkılar yazmıştır.
Lale Devrinde(18.yy.)gelişmiş ve yaygınlaşmıştır.