denizci
10-01-2010, 19:25
Başkenti : Taşkent Önemli Şehirleri : Semerkand, Buhara, Hive Hokand, Andican, Namangan, Karşı, Çizzak, Nevai, Urgenç ve Nukus.
Komşuları : Kuzeyde ve kuzeydoğusunda Kazakistan ve Kırgızistan, güneybatısında Türkmenistan, güney doğusunda Tacikistan ve güneyinde Afganistan’dır.
Dili : Özbek Türkçesi.
Para Birimi : Sum
Önemli Nehirleri : Surhanderya, Şerabad, Çirşik, Zerefşan, Koskaderya ve Sah nehirleridir
İklimi : Ülke genelinde kurak bir kara iklimi hakimdir.
Doğal Kaynakları :Petrol, doğal gaz, kömür, altın, bakır, gümüş, volfram, ve tugsten’dir
Temel Tarımsal Ürünleri :Buğday, pamuk, sebze, meyve ve ipektir
Temel Sanayi Ürünleri :Tarım ve tekstil makinaları, kimyasallar ve ****lurjidir.
Yüz Ölçümü: 447,000 kilometrekare
Nüfus: 21.7 milyon, (1992)
Kent Nüfusu (%) : 50
Kırsal Kesim (%) : 50
Nüfus Yoğunluğu : 49 kişi/km2
Özbek (%): 68.7, Rus (%):, Kazak (%): 4.2, Tatar (%): 4.2, Tacik (%): 3.9, Rus (%): 10, Diğer (%): 1.9
Özbek adı, 14. yüzyılda yaşayan Altın Ordu Hanı Özbek’ten gelmektedir. Özbek Han’ın soyundan gelenler, Fergana Vadisi’ndeki Türkleri toparlayarak yeni bir devlet kurmuşlar ve bu devlete Özbek Devleti adını vermişlerdir. Türkler’in Özbekistan’daki varlığı 6. yüzyıla kadar uzanır. Ruslar ise bu bölgeye 18. yüzyılda girmeye başladılar. 1876’da Hokant Hanlığı’nın ilhakı ile Türkmenistan’ın tamamı Rus idaresine geçti. 1917’de Taşkent’te Sovyet idaresinin kurulmasının ardından Buhara ve Hive Hanı 1920’de tahttan indirildi. Ruslar’ın Türkistan’ı cumhuriyetlere bölme uygulamasıyla, 27 Ekim 1924’te Özbekistan SSC kuruldu. Sovyetler Birliği’nin dağılmasının ardından 9 Eylül 1991’de Özbekistan bağımsızlığına kavuştu.
ÖZBEKİSTAN'IN EKONOMİK YAPISI
Özbekistan’da endüstriden ziyade zirai faaliyetler gelişmiştir. Zirai faaliyetlerin çoğunluğunu pamuk ve hububat teşkil etmektedir. Kurak kara iklimine sahip olan ülkenin kuzeybatısını baştanbaşa Büyük Kızıl Kum Çölü kaplamaktadır. Yıllık ortalama yağış miktarı 200 mm’dir. Doğuya gidildikçe yağışlar artmakta ve 500-600 mm’yi aşmaktadır. Yazları uzun, sıcak ve kuraktır.
Özbekistan dünyanın dördüncü büyük pamuk üreticisi olup, hem kollektif hem de devlet çiftliklerinde yetişen pamuk, tarımsal üretimin gayrisafi değerinin yakalaşık yüzde 40’ını oluşturmaktadır. Uluslararası Pamuk Danışma Komitesi’nin verilerine göre Özbekistan’da pamuk ipliği üretimi yılda 1.25 milyon ton, ve pamuk tüketim hacmi üretimin yüzde 14’ü ile 180 bin tondur.
Hemen hemen tüm işlenmiş arazilerin sulanmasıyla son yıllarda tarımsal üretim de hızla artmıştır. Halen 4.2 milyon hektar arazi 170.000 km’lik kanallarla sulanmaktadır. Sulanan arazi 4.2 milyon hektardır. Sulanan toprakların en önemli ürünü pamuk olup, toplam pamuk üretimi BDT üretiminin 2/3’ünü oluşturmaktadır. Diğer tarım ürünleri ise pirinç, buğday, badem, meyva, üzüm ve ipektir. Pirinç üretiminde ağırlıklı paya sahip olup, BDT’de üretilen pirinçin yaklaşık yarısı ülkede üretilmektedir.
Buğday ülkede üretilen başlıca ürün olmasına rağmen, tüketim ihtiyaçlarının sadece yüzde 25’ini karşılamaktadır. Tarım ürünleri rekoltesi 1993 yılında yüzde 103 olarak gerçekleşmiştir.
Özbekistan Makro ekonomi ve İstatistik Bakanlığı’nın açıklamalarına göre ülkede 1997 yılı tahıl üretimi, Temmuz ayının başına kadar, 2.71 milyon ton olarak gerçekleşmiştir. Geçen yıl aynı dönemde de yapılan hasat miktarı 2.29 milyon ton olarak gerçekleşmiştir.
Özbekistan’ın ekonomik yapısı tarım ağırlıklı olup nüfusun yüzde 30’u tarım sektöründe çalışmaktadır. Tarıma ayrılan arazi toplam arazinin yüzde 9’u olup daha çok, sulanan arazilerde tarım faaliyetleri yapılmaktadır.
İşlenmiş pamuğun büyük bir kısmı Moskova ile BDT’nin Avrupa kıtasında yeralan diğer sanayi şehirlerine gönderilmektedir. Ülkede yaygın pamuk ekimi ve zırai mücadele ilaçlarının kullanımına paralel olarak arazilerde kirlenme ortaya çıkmıştır.
Özbekistan tarımsal üretimin yapıldığı işletmeler 4 ana gruba ayrılmış olup, üretim Kolhozlar, Solhozlar, Meşhozlar (müesseseler arası hizmetleri gören kooperatif kuruluşları veya devlet kuruluşlarıdır.) ve ferdi işletmelerde (kolhoz üyelerine ait evin bahçesi niteliğinde ve iki dekarı geçmeyen aile işletmeleridir.) yapılmaktadır.
Ülkede toplam işletme sayısı 2111 olup, bu işletmelerde çalışan işçi sayısı 3.0 milyon civarındadır. Haziran 1994 itibari ile 4.235.9 bin hektar olan ekili arazinin 1.537.5’i hububat 1.576.9’u endüstri bitkilerine ayrılmıştır.
Son yıllarda, özelleştirme amacıyla, Özbekistan’daki devlet işletmelerinin (sovhozların) kolhozlara dönüştürülmesine başlanmış ve bunun sonucunda birçok kolhoz özelleştirilmiştir. Özbekistan’da malların girdi ve çıktı fiyatlarının serbestleştirilmesi büyük bir kurumsal değişmeyi gerektirmektedir. Değişmenin etkili olabilmesi için, devletin gerçekleştirdiği fonksiyonların özel kuruluşlar tarafından yürütülmesi ve faaliyetlerin yasal ve kurumsal değişikliklerle desteklenmesi gerekmektedir.
Bu reformlardan elde edilen kazançlar, pamuk üretimine çok fazla olan eğilimin ortadan kaldırılması ve dünya ekonomisi ile daha büyük bir bütünleşmeye kayılmasıyla artırabilir. Tarım ve tarım sanayiinde rekabet gücünün artırılması, tarımsal ürün pazarlanması, tarım pazarının geliştirilmesi, tarımsal destek hizmetleri ve tarımsal hastalık ve zararlılarla mücadele gibi konularda Türkiye ile Özbekistan arasında ortak çalışmalar yapılabilir.
Yem sanayii sektöründe Türk özel teşebbüsünün tesis kuma, muhafaza etme, ambalajlama ve işletme bakımından büyük deneyimi bulunmaktadır. Özbekistan’da bu sektörün geliştirilmesinde Türk müteşebbislerin deneyimlerinin önemli katkıları olabileceği düşünülmektedir.
ENERJİ
Ülke ekonomisinde hayvancılık da önemli bir yer tutmaktadır. Kazakistan ile birlikte BDT içinde sığır yetiştiriciliğinde önde gelen ülkelerden biridir. İpek böceği yetiştiriciliği de yaygın olup, BDT koza üretiminin yaklaşık olarak yarısı bu ülkede gerçekleşmektedir.
Özbekistan’da hayvancılık kolhoz, sovhoz ve ortak işletmelerin yanısıra ve önemli ölçüde halkın elindeki özel işletmelerde yapılmakta ve bunun sonucu olarak hayvansal ürünlerin büyük çoğunluğu halkın elindeki özel işletmelerden elde edilmektedir.
Özbekistan’da büyükbaş ve küçükbaş hayvan varlığı son yıllarda giderek artış göstermiştir. Buna karşılık kümes hayvanları varlığı ve do-muz varlığında azalma görülmüştür. Özbekistan’da 1994 yılı rakamlarıyla 503 bin ton et üretimi, 3.7 milyon ton süt üretimi, 1788 milyon adet yumurta üretimi gerçekleşmiştir.
Özbekistan’da, son yıllarda hayvansal ürünlerde verimlilik düzeyi, önemli sayılabilecek ölçüde gerileme göstermiştir. Bu gerilemede ülkenin içinde bulunduğu ekonomik sıkıntıların yanısıra, hayvancılığın giderek özel sektöre devredilmesi eğiliminin de etkisiyle kolhoz ve sovhozlarda verimliliğin düşmesinin önemli ölçüde payı bulunmaktadır.
Türkmenistan’da olduğu gibi Özbekistan’da da hayvan kesimleri et ve süt mamulleri üretimi ve pazarlaması hijyenik olmayan koşullarda gerçekleştirilmektedir. Et ürünleri kıyma, pirzola, biftek, bonfile gibi sınıflandırma yapılmadan satılmaktadır.
Et ve süt sanayiinde kullanılan makine, ekipman ve teknoloji çok eskidir. Çoğunlukla da Rus malıdır. Bu teknolojilerin yeni teknolojilerle, makine ve ekipmanla değiştirilmesi, halk sağlığı ve ülkenin dünyaya açılması bakımından zorunludur.
ENERJİ
Ülke zengin yeraltı kaynaklarına sahiptir. Başlıcaları; altın, alüminyum, doğalgaz, mermer, moliblen, tungsten, ve kömürdür. Kişi başına GSMH Yunanistan, İtalya, ve İspanya’ya kıyasla çok daha düşük olmasına rağmen kişi başına enerji tüketimi söz konusu ülkelerinkine çok yakındır. 1993’te 45 milyar metreküp doğal gaz üreterek Sovyetler Birli-ği’nin en büyük doğal gaz üreticisi durumuna gelmiştir. Doğal gaz toplam enerji miktarının yüzde 67’sini oluşturmaktadır.
Belirgin doğal gaz üretimine rağmen, Özbekistan son yıllarda, artan petrol ve kömür ithaliyle net bir enerji ithalatçısı haline gelmiştir. Yerli petrol ihtiyacının yüzde 75’ini, yani yılda yaklaşık 9 Milyon ton petrol ithal etmektedir. Bunun 5 milyon tonu, ham ve 4 milyon tonu da arıtılmış maddelerden oluşmaktadır. Önemli bir kısmı, Rusya Federasyonu’ndan olmak üzere tüm petrol ithalatı eski Sovyetler Birliği Cumhuriyeti’nden gelmektedir.
Petrol, ithal ürünlerinin fiyatı ocak-eylül 1992 döneminde yüzde 2000’in üzerinde artmıştır. Son zamanlarda 2 petrol kuyusu daha açılmıştır. Bunlardan ilki Türkmenistan sınırı yakınında Kokdumulak, ikincisi ise Fergane vadisinde Minbulak’dır. Özbekistan, uzun dönemde petrolde kendine yetebilme yada mutlak bir petrol ihracatçısı olabilme potansiyeline sahipti
MADENCİLİK
Özbekistan madencilik sektörü önemli bir potansiyele sahiptir. Dünyanın en kaliteli altını (%99.99) Özbekistan’da üretilmektedir. Yılda 60-70 ton altın üretimi ile dünyanın en büyük altın üreticisi arasında yer almaktadır. Ülkedeki 10 altın madeni ile eski SSCB’nin altın üretiminin üçte biri gerçekleştirilmekte ve yüzde 80’i ülkenin kuzeybatısındaki Navoi çölündeki madenlerden gelmektedir.
Bakır rezervleri yaklaşık 800 milyon ton olarak tahmin edilmektedir. Bu alanda en önemli tesis Almayk’tır. Taşkent’ten 50 km uzaklıktaki Almayk’da, yılda yaklaşık 23 milyon ton üretim yapılmaktadır. Arsenik üretimi de Amayk bakır tesislerinde gerçekleştirilmektedir.
Nuratau bölgesinde Gazgan mermeri çıkarılmaktadır. Ülkede büyük kaolin yatakları mevcuttur. Angren kömür yatağı eski SSCB’nin kaolin rezervelerinin yüzde 42’sine sahiptir. Burada yılda yaklaşık 7 milyon ton kaolin herhangi bir işleme tabi tutulmadan stoklanmaktadır.
Kızılkum Muruntau madeninde hafif ****l ve altın işletmesi Uçkuduk altın uranyum projesi geliştirilmekte olup, proje yüzde100 devlet malı olacaktır. Uçkuduk projesi ile yıllık 5 milyon ton cevher çıkarılması hedeflenmektedir.
Kızılkum Murantau hafif ****l ve altın işletmesi Uçkuduk altın uranyum projesi geliştirilmekte olup, proje yüzde100 devlet malı olacaktır. Uçkuduk projesi ile yıllık 5 milyon ton cevher çıkarılması hedeflenmektedir.
Madencilik sektörü reformu için özel madencilik yasasına ilaveten, yatırım kararnamesine ve yeni politika ve düzenlemelerin uygulanması için bir kurumsal çerçevenin oluşturulmasına gerek duyulmaktadır.
SANAYİ
Özbekistan’da 1996 yılında sanayii üretiminin değeri 441.1 milyar Sum olmuş ve 1995 yılı seviyesini yüzde 6 oranında aşmıştır.
Ülkenin başlıca sanayi dalları:
-Ağır sanayi
-Petro-kimya sanayi
-****lurji sanayi
-Makina sanayi
-Kimya sanayi
-Orman ürünleri sanayi
-İnşaat malzemeleri sanayi
-Tekstil sanayi
-Hafif sanayi
Özbekistan sanayisinde Petro-Kiya, ağırlıklı bir yere sahiptir. Petro-Kimya sanayinin en önemli bir bölümü suni gübre üretimine dayanmaktadır. Ülke, yılda 1.5 milyon ton gübre üretimi ile bu alanda Cumhuriyetler arasında dördüncü sırada yer almaktadır.
Özbekistan kimya sanayi ise, pamuk üretimine bağlı olarak gelişmiştir. Kimya sanayi daha çok Fergana bölgesi, Navoi, Hokan, Na-mangan ve Andijan’da yoğunlaşmıştır. Çimento ülkelerinde ise, eski SSCB’de yüzde 4’lük paya sahiptir. Diğer sektörler arasında makine ve teçhizat üretimi de önem taşımaktadır. Özbekistan bu alanda Orta Asya’nın en gelişmiş sanayisine sahiptir.
Özbekistan’ın en önemli hafif sanayi ürünleri pamuklu ve ipekli kumaştır. Cumhuriyette çok sayıda makina halısı, meyve, sebze, balık, hayvan ürünleri ve havyar üretme ve işleme tesisleri de bulunmaktadır. Özellikle, Aral gölü kıyısında Muynak’ta havyar, kurutulmuş, tütsülenmiş ve tuzlanmış balık üretimi gelişmiştir. 4 milyon ton balık üretiminin yüzde 21’i özel sektörün elindedir.
Türkiye ile Özbekistan tarım ve tarıma dayalı sanayilerde ortak çalışma imkanı vardır. Özellikle tarıma girdi veren ve tarımdan girdi alan sanayilerden gıda, tekstil, tarımsal mekanizasyon olmak üzere bir çok alanda işbirliği imkanı bulunmaktadır.
Uçak sanayinin, otomobil sanayi, traktör, tarımsal makina üretimi, sulama teknikleri, elektrik ve elektronik sanayi, tekstil makinaları üretimi, deri ve konfeksiyon sektörlerinde mevcut sanayi kurumlarının geliştirilmesi mümkündür.
1992 ve 1993’te enerji fiyatlarında meydana gelen artışla birlikte sınai üretimde düşme meydana gelmiştir. Yüksek ithal girdi fiyatları ve düşük talep, sınai üretim düşüşünün diğer sebepleri arasındadır.
BANKACILIK
Özbekistan’da finansman ve kredilendirme hemen hemen tümüyle bankacılık içerisinde gerçekleştirilmektedir. Bağımsızlıktan sonra her düzeydeki ekonomik örgütlere belirli düzeyde otonomi ve özerklik verilmesi sonucunda, şirket, birlik, kooperatif, ‘’konsern’’ gibi isimler altında faaliyet gösteren ‘’ekonomik birimlerin’’ finansman ve kredi ihtiyaçları için iki kademeli bir bankacılık düzeni kurulmuştur.
Özbekistan’da banka sistemi aşağıdaki şekilde gelişme göstermektedir.
1. Merkez Bankası ve alt kuruluşları
2. Dış Ekonomik Faaliyetler Bankası
3. Devlet Hisseli Endüstri ve İnşaat Bankası
4. Devlet Hisseli Ziraat ve Endüsri Bankası
5. Özbekistan-Tasarruf ve Kredilendirme Devlet Ticaret Bankası
6. Yabancı sermaye ortaklıkları da dahil, hisse senedi ve tahvil ihracı ile
kurulmuş ticari bankalar
7. Kooperatif nitelikli veya özel bankalar
Ticari bankaların tüm faaliyetleri Merkez Bankasınca tescil edilmektedir. Merkez Bankasının izni ile diğer ülkelerde şube ve kredi kurumları açma hakları bulunmaktadır.
TURİZM
Özbekistan, Semerkand, Buhara, Kiva, Taşkent, Hokand’da olmak üzere Orta Asya’nın en önemli tarihi ve kültürel merkezlerini ve birçok kültürel abideyi bünyesinde toplayan bir açık hava müzesidir.
Büyük Türk-İslam alimlerinin kabirlerinin ve medreselerinin bulunduğu Semerkand ve Buhara şehirleri bütün Türk dünyasının ilgi odağını oluşturmaktadır. Bu vesileyle komşu cumhuriyetler başta olmak üzere birçok ülkeden Özbekistan’a gelen turist sayısında ciddi artışlar gözlenmektedir.
Başkent Taşkent’te Avrupa standartlarında oteller bulunmaktadır.
ULAŞTIRMA
Orta Asya’da önemli bir jeopolitik konumda olan Özbekistan, diğer BDT ülkelerine göre daha gelişmiş bir ulaştırma sistemine sahiptir. Tarihi İpek Yolu üzerinde bulunan Özbekistan’ın ulaştırma sisteminin temeli, karayolu ağırlıklıdır.
Kazakistan üzerinden Çin’e demiryolu bağlantısı mevcuttur.Türkmenistan üzerinden İran’a ve Orta Doğu’ya da demiryolu bağlantısı bulunmaktadır. Pakistan ile birlikte hazırlanan ve Termez-Karaçi kentlerini birbirine bağlayacak olan karayolu projesinin gerçekleştirilmesi için Afganistan’da istikrar beklenmektedir.
Taşkent, Orta Asya’nın havayolu ulaştırma ağında bir merkez görevi yürütmektedir. Ülkede Taşkent ile birlikte 8 sivil havaalanı vardır.
1991 yılında SSCB dışında sadece Delhi ve Kabil’e uçan Özbek Havayolları; bugün BDT’de yer alan 28 kentin yanısıra Amerika, Avrupa ve Asya’da 20 ülkeye yük ve yolcu taşımaktadır Taşkent, Semerkand ve Termez havaalanları, uluslararası havaalanı statüsündedir.
Dış ticarete konu olan malların önemli bir kısmı demiryolu ile Baltık limanlarından yapılmaktadır.
Şehir İçi ve Şehirler Arası Ulaşım İmkanları
Şehir içinde toplu taşımacılık araçlarından otobüs, traleybüs, ve Taşkent’te metro mevcuttur. Taksi plakalı araçların yanısıra yoldan geçen herhangi bir araç da taksi hizmeti vermektedir.
Ülkede tarfik kuralları denetim ve uygulaması oturmuştur. Hata yapan sürücülere kesilen ceza çok yüksektir.
Şehirlerde taksi ücretleri pazarlığa tabidir. Şehirlerarası yolculuklarda daha çok havayolu taşımacılığı tercih edilmektedir.
Komşuları : Kuzeyde ve kuzeydoğusunda Kazakistan ve Kırgızistan, güneybatısında Türkmenistan, güney doğusunda Tacikistan ve güneyinde Afganistan’dır.
Dili : Özbek Türkçesi.
Para Birimi : Sum
Önemli Nehirleri : Surhanderya, Şerabad, Çirşik, Zerefşan, Koskaderya ve Sah nehirleridir
İklimi : Ülke genelinde kurak bir kara iklimi hakimdir.
Doğal Kaynakları :Petrol, doğal gaz, kömür, altın, bakır, gümüş, volfram, ve tugsten’dir
Temel Tarımsal Ürünleri :Buğday, pamuk, sebze, meyve ve ipektir
Temel Sanayi Ürünleri :Tarım ve tekstil makinaları, kimyasallar ve ****lurjidir.
Yüz Ölçümü: 447,000 kilometrekare
Nüfus: 21.7 milyon, (1992)
Kent Nüfusu (%) : 50
Kırsal Kesim (%) : 50
Nüfus Yoğunluğu : 49 kişi/km2
Özbek (%): 68.7, Rus (%):, Kazak (%): 4.2, Tatar (%): 4.2, Tacik (%): 3.9, Rus (%): 10, Diğer (%): 1.9
Özbek adı, 14. yüzyılda yaşayan Altın Ordu Hanı Özbek’ten gelmektedir. Özbek Han’ın soyundan gelenler, Fergana Vadisi’ndeki Türkleri toparlayarak yeni bir devlet kurmuşlar ve bu devlete Özbek Devleti adını vermişlerdir. Türkler’in Özbekistan’daki varlığı 6. yüzyıla kadar uzanır. Ruslar ise bu bölgeye 18. yüzyılda girmeye başladılar. 1876’da Hokant Hanlığı’nın ilhakı ile Türkmenistan’ın tamamı Rus idaresine geçti. 1917’de Taşkent’te Sovyet idaresinin kurulmasının ardından Buhara ve Hive Hanı 1920’de tahttan indirildi. Ruslar’ın Türkistan’ı cumhuriyetlere bölme uygulamasıyla, 27 Ekim 1924’te Özbekistan SSC kuruldu. Sovyetler Birliği’nin dağılmasının ardından 9 Eylül 1991’de Özbekistan bağımsızlığına kavuştu.
ÖZBEKİSTAN'IN EKONOMİK YAPISI
Özbekistan’da endüstriden ziyade zirai faaliyetler gelişmiştir. Zirai faaliyetlerin çoğunluğunu pamuk ve hububat teşkil etmektedir. Kurak kara iklimine sahip olan ülkenin kuzeybatısını baştanbaşa Büyük Kızıl Kum Çölü kaplamaktadır. Yıllık ortalama yağış miktarı 200 mm’dir. Doğuya gidildikçe yağışlar artmakta ve 500-600 mm’yi aşmaktadır. Yazları uzun, sıcak ve kuraktır.
Özbekistan dünyanın dördüncü büyük pamuk üreticisi olup, hem kollektif hem de devlet çiftliklerinde yetişen pamuk, tarımsal üretimin gayrisafi değerinin yakalaşık yüzde 40’ını oluşturmaktadır. Uluslararası Pamuk Danışma Komitesi’nin verilerine göre Özbekistan’da pamuk ipliği üretimi yılda 1.25 milyon ton, ve pamuk tüketim hacmi üretimin yüzde 14’ü ile 180 bin tondur.
Hemen hemen tüm işlenmiş arazilerin sulanmasıyla son yıllarda tarımsal üretim de hızla artmıştır. Halen 4.2 milyon hektar arazi 170.000 km’lik kanallarla sulanmaktadır. Sulanan arazi 4.2 milyon hektardır. Sulanan toprakların en önemli ürünü pamuk olup, toplam pamuk üretimi BDT üretiminin 2/3’ünü oluşturmaktadır. Diğer tarım ürünleri ise pirinç, buğday, badem, meyva, üzüm ve ipektir. Pirinç üretiminde ağırlıklı paya sahip olup, BDT’de üretilen pirinçin yaklaşık yarısı ülkede üretilmektedir.
Buğday ülkede üretilen başlıca ürün olmasına rağmen, tüketim ihtiyaçlarının sadece yüzde 25’ini karşılamaktadır. Tarım ürünleri rekoltesi 1993 yılında yüzde 103 olarak gerçekleşmiştir.
Özbekistan Makro ekonomi ve İstatistik Bakanlığı’nın açıklamalarına göre ülkede 1997 yılı tahıl üretimi, Temmuz ayının başına kadar, 2.71 milyon ton olarak gerçekleşmiştir. Geçen yıl aynı dönemde de yapılan hasat miktarı 2.29 milyon ton olarak gerçekleşmiştir.
Özbekistan’ın ekonomik yapısı tarım ağırlıklı olup nüfusun yüzde 30’u tarım sektöründe çalışmaktadır. Tarıma ayrılan arazi toplam arazinin yüzde 9’u olup daha çok, sulanan arazilerde tarım faaliyetleri yapılmaktadır.
İşlenmiş pamuğun büyük bir kısmı Moskova ile BDT’nin Avrupa kıtasında yeralan diğer sanayi şehirlerine gönderilmektedir. Ülkede yaygın pamuk ekimi ve zırai mücadele ilaçlarının kullanımına paralel olarak arazilerde kirlenme ortaya çıkmıştır.
Özbekistan tarımsal üretimin yapıldığı işletmeler 4 ana gruba ayrılmış olup, üretim Kolhozlar, Solhozlar, Meşhozlar (müesseseler arası hizmetleri gören kooperatif kuruluşları veya devlet kuruluşlarıdır.) ve ferdi işletmelerde (kolhoz üyelerine ait evin bahçesi niteliğinde ve iki dekarı geçmeyen aile işletmeleridir.) yapılmaktadır.
Ülkede toplam işletme sayısı 2111 olup, bu işletmelerde çalışan işçi sayısı 3.0 milyon civarındadır. Haziran 1994 itibari ile 4.235.9 bin hektar olan ekili arazinin 1.537.5’i hububat 1.576.9’u endüstri bitkilerine ayrılmıştır.
Son yıllarda, özelleştirme amacıyla, Özbekistan’daki devlet işletmelerinin (sovhozların) kolhozlara dönüştürülmesine başlanmış ve bunun sonucunda birçok kolhoz özelleştirilmiştir. Özbekistan’da malların girdi ve çıktı fiyatlarının serbestleştirilmesi büyük bir kurumsal değişmeyi gerektirmektedir. Değişmenin etkili olabilmesi için, devletin gerçekleştirdiği fonksiyonların özel kuruluşlar tarafından yürütülmesi ve faaliyetlerin yasal ve kurumsal değişikliklerle desteklenmesi gerekmektedir.
Bu reformlardan elde edilen kazançlar, pamuk üretimine çok fazla olan eğilimin ortadan kaldırılması ve dünya ekonomisi ile daha büyük bir bütünleşmeye kayılmasıyla artırabilir. Tarım ve tarım sanayiinde rekabet gücünün artırılması, tarımsal ürün pazarlanması, tarım pazarının geliştirilmesi, tarımsal destek hizmetleri ve tarımsal hastalık ve zararlılarla mücadele gibi konularda Türkiye ile Özbekistan arasında ortak çalışmalar yapılabilir.
Yem sanayii sektöründe Türk özel teşebbüsünün tesis kuma, muhafaza etme, ambalajlama ve işletme bakımından büyük deneyimi bulunmaktadır. Özbekistan’da bu sektörün geliştirilmesinde Türk müteşebbislerin deneyimlerinin önemli katkıları olabileceği düşünülmektedir.
ENERJİ
Ülke ekonomisinde hayvancılık da önemli bir yer tutmaktadır. Kazakistan ile birlikte BDT içinde sığır yetiştiriciliğinde önde gelen ülkelerden biridir. İpek böceği yetiştiriciliği de yaygın olup, BDT koza üretiminin yaklaşık olarak yarısı bu ülkede gerçekleşmektedir.
Özbekistan’da hayvancılık kolhoz, sovhoz ve ortak işletmelerin yanısıra ve önemli ölçüde halkın elindeki özel işletmelerde yapılmakta ve bunun sonucu olarak hayvansal ürünlerin büyük çoğunluğu halkın elindeki özel işletmelerden elde edilmektedir.
Özbekistan’da büyükbaş ve küçükbaş hayvan varlığı son yıllarda giderek artış göstermiştir. Buna karşılık kümes hayvanları varlığı ve do-muz varlığında azalma görülmüştür. Özbekistan’da 1994 yılı rakamlarıyla 503 bin ton et üretimi, 3.7 milyon ton süt üretimi, 1788 milyon adet yumurta üretimi gerçekleşmiştir.
Özbekistan’da, son yıllarda hayvansal ürünlerde verimlilik düzeyi, önemli sayılabilecek ölçüde gerileme göstermiştir. Bu gerilemede ülkenin içinde bulunduğu ekonomik sıkıntıların yanısıra, hayvancılığın giderek özel sektöre devredilmesi eğiliminin de etkisiyle kolhoz ve sovhozlarda verimliliğin düşmesinin önemli ölçüde payı bulunmaktadır.
Türkmenistan’da olduğu gibi Özbekistan’da da hayvan kesimleri et ve süt mamulleri üretimi ve pazarlaması hijyenik olmayan koşullarda gerçekleştirilmektedir. Et ürünleri kıyma, pirzola, biftek, bonfile gibi sınıflandırma yapılmadan satılmaktadır.
Et ve süt sanayiinde kullanılan makine, ekipman ve teknoloji çok eskidir. Çoğunlukla da Rus malıdır. Bu teknolojilerin yeni teknolojilerle, makine ve ekipmanla değiştirilmesi, halk sağlığı ve ülkenin dünyaya açılması bakımından zorunludur.
ENERJİ
Ülke zengin yeraltı kaynaklarına sahiptir. Başlıcaları; altın, alüminyum, doğalgaz, mermer, moliblen, tungsten, ve kömürdür. Kişi başına GSMH Yunanistan, İtalya, ve İspanya’ya kıyasla çok daha düşük olmasına rağmen kişi başına enerji tüketimi söz konusu ülkelerinkine çok yakındır. 1993’te 45 milyar metreküp doğal gaz üreterek Sovyetler Birli-ği’nin en büyük doğal gaz üreticisi durumuna gelmiştir. Doğal gaz toplam enerji miktarının yüzde 67’sini oluşturmaktadır.
Belirgin doğal gaz üretimine rağmen, Özbekistan son yıllarda, artan petrol ve kömür ithaliyle net bir enerji ithalatçısı haline gelmiştir. Yerli petrol ihtiyacının yüzde 75’ini, yani yılda yaklaşık 9 Milyon ton petrol ithal etmektedir. Bunun 5 milyon tonu, ham ve 4 milyon tonu da arıtılmış maddelerden oluşmaktadır. Önemli bir kısmı, Rusya Federasyonu’ndan olmak üzere tüm petrol ithalatı eski Sovyetler Birliği Cumhuriyeti’nden gelmektedir.
Petrol, ithal ürünlerinin fiyatı ocak-eylül 1992 döneminde yüzde 2000’in üzerinde artmıştır. Son zamanlarda 2 petrol kuyusu daha açılmıştır. Bunlardan ilki Türkmenistan sınırı yakınında Kokdumulak, ikincisi ise Fergane vadisinde Minbulak’dır. Özbekistan, uzun dönemde petrolde kendine yetebilme yada mutlak bir petrol ihracatçısı olabilme potansiyeline sahipti
MADENCİLİK
Özbekistan madencilik sektörü önemli bir potansiyele sahiptir. Dünyanın en kaliteli altını (%99.99) Özbekistan’da üretilmektedir. Yılda 60-70 ton altın üretimi ile dünyanın en büyük altın üreticisi arasında yer almaktadır. Ülkedeki 10 altın madeni ile eski SSCB’nin altın üretiminin üçte biri gerçekleştirilmekte ve yüzde 80’i ülkenin kuzeybatısındaki Navoi çölündeki madenlerden gelmektedir.
Bakır rezervleri yaklaşık 800 milyon ton olarak tahmin edilmektedir. Bu alanda en önemli tesis Almayk’tır. Taşkent’ten 50 km uzaklıktaki Almayk’da, yılda yaklaşık 23 milyon ton üretim yapılmaktadır. Arsenik üretimi de Amayk bakır tesislerinde gerçekleştirilmektedir.
Nuratau bölgesinde Gazgan mermeri çıkarılmaktadır. Ülkede büyük kaolin yatakları mevcuttur. Angren kömür yatağı eski SSCB’nin kaolin rezervelerinin yüzde 42’sine sahiptir. Burada yılda yaklaşık 7 milyon ton kaolin herhangi bir işleme tabi tutulmadan stoklanmaktadır.
Kızılkum Muruntau madeninde hafif ****l ve altın işletmesi Uçkuduk altın uranyum projesi geliştirilmekte olup, proje yüzde100 devlet malı olacaktır. Uçkuduk projesi ile yıllık 5 milyon ton cevher çıkarılması hedeflenmektedir.
Kızılkum Murantau hafif ****l ve altın işletmesi Uçkuduk altın uranyum projesi geliştirilmekte olup, proje yüzde100 devlet malı olacaktır. Uçkuduk projesi ile yıllık 5 milyon ton cevher çıkarılması hedeflenmektedir.
Madencilik sektörü reformu için özel madencilik yasasına ilaveten, yatırım kararnamesine ve yeni politika ve düzenlemelerin uygulanması için bir kurumsal çerçevenin oluşturulmasına gerek duyulmaktadır.
SANAYİ
Özbekistan’da 1996 yılında sanayii üretiminin değeri 441.1 milyar Sum olmuş ve 1995 yılı seviyesini yüzde 6 oranında aşmıştır.
Ülkenin başlıca sanayi dalları:
-Ağır sanayi
-Petro-kimya sanayi
-****lurji sanayi
-Makina sanayi
-Kimya sanayi
-Orman ürünleri sanayi
-İnşaat malzemeleri sanayi
-Tekstil sanayi
-Hafif sanayi
Özbekistan sanayisinde Petro-Kiya, ağırlıklı bir yere sahiptir. Petro-Kimya sanayinin en önemli bir bölümü suni gübre üretimine dayanmaktadır. Ülke, yılda 1.5 milyon ton gübre üretimi ile bu alanda Cumhuriyetler arasında dördüncü sırada yer almaktadır.
Özbekistan kimya sanayi ise, pamuk üretimine bağlı olarak gelişmiştir. Kimya sanayi daha çok Fergana bölgesi, Navoi, Hokan, Na-mangan ve Andijan’da yoğunlaşmıştır. Çimento ülkelerinde ise, eski SSCB’de yüzde 4’lük paya sahiptir. Diğer sektörler arasında makine ve teçhizat üretimi de önem taşımaktadır. Özbekistan bu alanda Orta Asya’nın en gelişmiş sanayisine sahiptir.
Özbekistan’ın en önemli hafif sanayi ürünleri pamuklu ve ipekli kumaştır. Cumhuriyette çok sayıda makina halısı, meyve, sebze, balık, hayvan ürünleri ve havyar üretme ve işleme tesisleri de bulunmaktadır. Özellikle, Aral gölü kıyısında Muynak’ta havyar, kurutulmuş, tütsülenmiş ve tuzlanmış balık üretimi gelişmiştir. 4 milyon ton balık üretiminin yüzde 21’i özel sektörün elindedir.
Türkiye ile Özbekistan tarım ve tarıma dayalı sanayilerde ortak çalışma imkanı vardır. Özellikle tarıma girdi veren ve tarımdan girdi alan sanayilerden gıda, tekstil, tarımsal mekanizasyon olmak üzere bir çok alanda işbirliği imkanı bulunmaktadır.
Uçak sanayinin, otomobil sanayi, traktör, tarımsal makina üretimi, sulama teknikleri, elektrik ve elektronik sanayi, tekstil makinaları üretimi, deri ve konfeksiyon sektörlerinde mevcut sanayi kurumlarının geliştirilmesi mümkündür.
1992 ve 1993’te enerji fiyatlarında meydana gelen artışla birlikte sınai üretimde düşme meydana gelmiştir. Yüksek ithal girdi fiyatları ve düşük talep, sınai üretim düşüşünün diğer sebepleri arasındadır.
BANKACILIK
Özbekistan’da finansman ve kredilendirme hemen hemen tümüyle bankacılık içerisinde gerçekleştirilmektedir. Bağımsızlıktan sonra her düzeydeki ekonomik örgütlere belirli düzeyde otonomi ve özerklik verilmesi sonucunda, şirket, birlik, kooperatif, ‘’konsern’’ gibi isimler altında faaliyet gösteren ‘’ekonomik birimlerin’’ finansman ve kredi ihtiyaçları için iki kademeli bir bankacılık düzeni kurulmuştur.
Özbekistan’da banka sistemi aşağıdaki şekilde gelişme göstermektedir.
1. Merkez Bankası ve alt kuruluşları
2. Dış Ekonomik Faaliyetler Bankası
3. Devlet Hisseli Endüstri ve İnşaat Bankası
4. Devlet Hisseli Ziraat ve Endüsri Bankası
5. Özbekistan-Tasarruf ve Kredilendirme Devlet Ticaret Bankası
6. Yabancı sermaye ortaklıkları da dahil, hisse senedi ve tahvil ihracı ile
kurulmuş ticari bankalar
7. Kooperatif nitelikli veya özel bankalar
Ticari bankaların tüm faaliyetleri Merkez Bankasınca tescil edilmektedir. Merkez Bankasının izni ile diğer ülkelerde şube ve kredi kurumları açma hakları bulunmaktadır.
TURİZM
Özbekistan, Semerkand, Buhara, Kiva, Taşkent, Hokand’da olmak üzere Orta Asya’nın en önemli tarihi ve kültürel merkezlerini ve birçok kültürel abideyi bünyesinde toplayan bir açık hava müzesidir.
Büyük Türk-İslam alimlerinin kabirlerinin ve medreselerinin bulunduğu Semerkand ve Buhara şehirleri bütün Türk dünyasının ilgi odağını oluşturmaktadır. Bu vesileyle komşu cumhuriyetler başta olmak üzere birçok ülkeden Özbekistan’a gelen turist sayısında ciddi artışlar gözlenmektedir.
Başkent Taşkent’te Avrupa standartlarında oteller bulunmaktadır.
ULAŞTIRMA
Orta Asya’da önemli bir jeopolitik konumda olan Özbekistan, diğer BDT ülkelerine göre daha gelişmiş bir ulaştırma sistemine sahiptir. Tarihi İpek Yolu üzerinde bulunan Özbekistan’ın ulaştırma sisteminin temeli, karayolu ağırlıklıdır.
Kazakistan üzerinden Çin’e demiryolu bağlantısı mevcuttur.Türkmenistan üzerinden İran’a ve Orta Doğu’ya da demiryolu bağlantısı bulunmaktadır. Pakistan ile birlikte hazırlanan ve Termez-Karaçi kentlerini birbirine bağlayacak olan karayolu projesinin gerçekleştirilmesi için Afganistan’da istikrar beklenmektedir.
Taşkent, Orta Asya’nın havayolu ulaştırma ağında bir merkez görevi yürütmektedir. Ülkede Taşkent ile birlikte 8 sivil havaalanı vardır.
1991 yılında SSCB dışında sadece Delhi ve Kabil’e uçan Özbek Havayolları; bugün BDT’de yer alan 28 kentin yanısıra Amerika, Avrupa ve Asya’da 20 ülkeye yük ve yolcu taşımaktadır Taşkent, Semerkand ve Termez havaalanları, uluslararası havaalanı statüsündedir.
Dış ticarete konu olan malların önemli bir kısmı demiryolu ile Baltık limanlarından yapılmaktadır.
Şehir İçi ve Şehirler Arası Ulaşım İmkanları
Şehir içinde toplu taşımacılık araçlarından otobüs, traleybüs, ve Taşkent’te metro mevcuttur. Taksi plakalı araçların yanısıra yoldan geçen herhangi bir araç da taksi hizmeti vermektedir.
Ülkede tarfik kuralları denetim ve uygulaması oturmuştur. Hata yapan sürücülere kesilen ceza çok yüksektir.
Şehirlerde taksi ücretleri pazarlığa tabidir. Şehirlerarası yolculuklarda daha çok havayolu taşımacılığı tercih edilmektedir.