denizci
09-29-2010, 14:24
Coğrafya Nedir?
Coğrafya, insanlar ve yer (mekân) ile bunlar arasındaki ilişkiyi inceleyen bilimdir. Yani yer ve insanlar arasındaki ilişkiler coğrafyanın konusunu oluşturur. Coğrafya sadece yerlerin isimlerini ezberleme ve bunların dünya üzerinde nerede olduklarını gösterme değildir. Coğrafya, öğrencilerin çevrelerinde olanları anlamalarına ve insanın çevre ile etkileşimi hakkında bir anlayış geliştirmelerine yardımcı olur. Yerlerin isimlerini, lokasyonlarını ve özelliklerini bilmek, coğrafyanın temelini oluşturan unsurlardır. Bu da çok büyük ve oldukça büyüleyici öğrenme alanının bir parçasıdır.
Gregg ve Leinhardt (1994), coğrafyayı 4 özellikle karakterize edilen bir disiplin olarak tanımlamaktadırlar. Birincisi bir yere eşsiz bir karakter kazandıran, yeryüzü üzerindeki özelliklerin dağılımıdır (Örn: dağlar, nehirler, denizler vb.). İkincisi, bazı şeylerin oldukları yerlerde ve zamanda neden ve nasıl meydana geldiğini anlamaktır (Örn: Volkanlar gibi). Üçüncüsü, meydana gelen olayların, diğer olaylarla ilgisi ve bağlantısıdır (Örn: Yağmur ormanlarının tahribi). Sonuncusu, coğrafyanın haritalar ile bilgilerin ve fikirlerin iletişimini sağlamasıdır. Bu dört özellik birbiri ile çok çeşitli yollardan etkileşim içindedir. Bunlardan ilk üçü coğrafyanın temel prensipleridir. Sonuncusu ise coğrafî araştırmalar sonucu elde edilen bilgilerin ifadesidir.
Coğrafyanın bu değişik yönleri arasındaki etkileşim, onu tanımlama amaçlı olarak kesin çizgilerle bölünmesini zorlaştırır. Coğrafi beceriler, yerler (mekanlar), fizikî, beşerî ve çevre coğrafyası biçiminde bir bölümleme, bunlardan bir veya iki alanın coğrafya eğitiminin çeşitli basamaklarında yer alması; öğrencinin çeşitli alanlar arasındaki ilişkiyi anlamasının engellenmesi şeklinde bir sonuç doğurabilir.
Coğrafya, bazı yeteneklerin gelişimini ve kavramların anlaşılmasını içerir. Bu kavram ve yetenekler ise fizikî çevre (ortam), beşerî çevre ve bunlar arasındaki ilişki ile ilgilidir. Coğrafya sorgulanan ve araştırılabilen konuları içerir. Coğrafya öğretilirken, beşeri ve fiziki ortam ve bunların etkileşimiyle ilgili konulara dayalı sorular sorulur. Bu sorulara, anahtar coğrafî sorular denir. Coğrafyanın öğrenilmesinde bu anahtar soruların bilinmesi gerekir. Temel coğrafi kavramları içeren her soru, coğrafyada anahtar soru demektir. Dolayısıyla coğrafya konularının her birinin çok sayıda anahtar sorusu olabilir. Bu çalışmada, ilköğretim ve ortaöğretim coğrafya konuları işlenirken, çocukta coğrafya bilincini oluşturacak olan anahtar soru ve kavramlar üzerinde durulmaktadır.
Foley-Janikoun (1996) ilköğretim seviyesinde anahtar soruların şunlar olduğunu belirtmektedirler.
Bu yer nerededir?
Bu yer neye benzemektedir? Ne gibidir?
Bu yer niçin böyledir? Neden bu şekli almıştır?
Bu yer diğer yerlerle nasıl bir bağlantı içindedir?
Bu yer nasıl değişmektedir?
Bu yerde yaşamak (olmak) neye benzemektedir?
Bir başka yere bu yer nasıl benzemekte veya nasıl farklılaşmaktadır?Tablo 1: Anahtar coğrafî sorular ile coğrafî kavramlar arasındaki ilişki.
Soru 1: Bu yer nerededir?
Soru 2: Bu yer neye benzemektedir?
Bu iki soru lokasyon ve yer kavramlarının gelişiminde yardımcı olur. Mekansal dokunun anlaşılmasında çok önemli yeri olan dağılışın ortaya konulmasını mümkün kılar. Ayrıca çocuklarda bu yerin dağ, ova vb. şekillerden hangisine benzediği hakkında fikir verir.
Soru 3: Bu yer niçin böyledir?
Bu da sahanın yapısı ve sahada etkili olan süreçlerin anlaşılmasında yardımcı olur.
Soru 4: Neden bu şekli almıştır?
Bu soru ilişkili olan lokasyonların tanımlanmasında ve sahaya ait özelliklerin oluşumunun bilinmesine yardımcı olur.
Soru 5: Bu yer diğer yerlerle nasıl bir bağlantı içindedir?
Bu soru sistemlerde, süreçlerde, kalıplarda meydana gelen değişikliklerin tanımlanmasında yardımcı olur. Ayrıca, tartışılabilecek farklı konuların ortaya çıkmasına yardımcı olur.
Soru 6: Bu yer nasıl değişmektedir?
Yer kavramının gelişimini sağlar. Değerler ve yaklaşımlar üzerinde düşünme yeteneğinin gelişimine yardımcı olur. Karşılaştırma yoluyla, yer ve lokasyon kavramlarının gelişimini, dolayısıyla bölge kavramının gelişimini sağlar.
Soru 7: Bu yerde yaşamak (bulunmak) nasıldır?
Bu yerle başka bir yer arasında ne gibi benzerlikler ve farklılıklar vardır. Aynı zamanda benzerlik ve farklılık kavramlarının da gelişimine yardımcı olur.
Coğrafyayı öğrenmek ve öğretmek için sürekli bu anahtar soruları, bilmek ve akılda tutmak yararlı olacaktır. Bu soruları herhangi bir yer veya konu hakkında öğrencilere sormak, o yerin ve konuların öğrenilmesini sağlar. Örneğin, bir dağ, bir vadi, bir köy, bir ülke veya doğal bir bölge ile ilgili olarak sorular sorulur.
Yukarıda verilen anahtar sorularla yapılan coğrafya çalışması yerlerin, sistemlerin, süreçlerin anlaşılmasına yardımcı olur. Bu yaklaşım, anahtar coğrafî kavramların gelişmesi içinde bir bilgi çerçevesi oluşturur.
Coğrafi sorularla, coğrafi kavramlar genellikle iç içe girmiştir. Çoğu zaman her soru en az bir coğrafî kavram içerir. Örneğin:
Bu yerleşmelere neden şimdi bulundukları mekanlarda yerleşilmiştir? şeklinde bir coğrafi soru yerleşim ve yerleşme gibi iki coğrafi kavramı içermektedir.
Yerleşmelerin dağılımında İngiltere, Türkiye, Kanada ve Japonya gibi ülkeler arasında bir benzerlik var mı?
Bu yerleşmeler arasında nasıl bir ilişki var?
Yerleşmelerin dağılımı zamanla değişime uğramış mı?
Yeni bir yerleşme kurulmuş mu?
Kurulmamış ve kurulması gerekiyorsa nerede kurulmalı?
Şehre göre kasabada daha mı farklı bir arazi kullanımı vardır?
Yerleşmelerin şekilleri ve yoğunlukları niçin ülkeden ülkeye değişmektedir?
Şehirler içinde hangi bölgeler vardır?
Bazı bölgelere diğerlerine göre daha mı kolay ulaşılmaktadır? Neden?gibi daha pek çok birbiriyle bağlantılı ve çeşitli coğrafi kavramlar içeren soruyu arka arkaya sorabiliriz. Yukarıda da belirtildiği gibi, önemli temel coğrafi kavramları içeren her soru coğrafyada anahtar soru demektir. Dolayısıyla, ünitelerin anlaşılmasını ve genellemeleri kolaylaştırıcı bir dizi alt soru başlıkları da oluşturmak mümkündür. Bu alt sorular anahtar soruların daha iyi bir şekilde yapılandırılmasına yardımcı olur. Örneğin, yerleşme nedir? anahtar sorusu;
İnsanlar kendi yerleşmeleri ile ilgili olarak neleri sevmektedirler?
Yerleşmeleri büyüklüklerine, fonksiyonlarına, popülerliklerine göre sınıflandırmak bir kolaylık sağlamakta mıdır?
Ne gibi kolaylıklar sağlamaktadır?gibi daha da çoğaltılabilecek alt sorular içermektedir. Anahtar sorular ve alt sorular öğrencinin tanımlama, tasvir etme, sınıflandırma, analiz ve sentez yapma becerilerini geliştirir.Anahtar sorular aynı zamanda coğrafya öğretiminde dersin amaçlarını belirlemeye de yarar. Yani anahtar sorular dersin konusu ile ilgili olarak hazırlandığında, o dersin akışını ve araştırmanın yönünü belirler. Bernard Cox’a göre coğrafi bir araştırma için anahtar sorular öz olarak şu şekilde sıralanabilir:
* Yerleşilen yer neresidir?
* Neden orada yerleşilmiştir?
* Bu mekana yerleşmenin sonuçları ne olmuştur?
* Daha farklı yerleşme alternatifleri neler olabilirdi veya olabilir?
Tablo 2: Anahtar sorular anahtar kavramların gelişimini sağlar.
Sorular
Anahtar Kavramlar
Alt Kavramlar
1. Bu yer nerededir?
Lokasyon
İlişkili lokasyon
Başka yerlerle ilişkili bu yer nerededir? Bu şekilde her hangi bir yerin özel konumu da verilmiş olur.
2. Bu yer neye benzemektedir?
Sahaya ait şekiller
Lokasyon
Yer yüzünde (fiziksel görüntü) bazı özelliklerden dolayı oluşmuş şekiller. İnsan etkisiyle oluşan özelliklere bağlı şekiller. Bu iki tarz özelliğin dağılımı.
3. Bu yer niçin böyledir?
Neden bu şekli almıştır?
Sahaya ait şekiller
Süreç
Sistemler ve Lokasyon
Sahada etkili olan süreçlerle ilgili girdiler - çıktılar, birbiriyle etkileşimler, yönler.
4. Bu yer diğer yerlerle nasıl bir bağlantı içindedir?
Lokasyonlar
Sistemler
Şekiller
Konum, ilişkili lokasyon, şebekeler (ağlar).
5. Bu yer nasıl değişmektedir?
Süreç
Sistemler
Zamana bağlı değişimler, gelişme, şehirsel, kırsal döngüler (taş, toprak, hava, su), etkileşimler.
6. Bu yerde yaşamak neye benzemektedir?
Yer ve çevre
Değerleri, yaklaşımları, inançları konular içerisinde anlamaya yönlendirir.
7. Bu yerle başka bir yer arasında ne gibi benzerlikler ve farklılıklar vardır? (Bu soru konuyu genişletir ve diğer soruları da kapsar)
Benzerlik ve farklılık
Yukarıdaki altı soruya dayanarak, iki veya daha fazla yerle ilgili karşılaştırmalar yapılır.
Coğrafi Kavramları
Coğrafi Kavramlar
Coğrafî kavramları şunlar oluşturur: Lokasyon ve yer (mekansal dağılım), süreç, sistemler (karşılıklı etkilenme), benzerlik ve farklılık (bölge). Bu kavramlar, coğrafî (mekansal) kalıpların anlaşılmasında, öteden beri kullanılmaktadır.
Yukarıda belirtilen benzerlik ve farklılık kavramları, coğrafyanın diğer bütün konuları ile ilgilidir. Farklı yerler, şekiller, süreçler ve sistemlerle ilgili bilgileri öğrenen öğrencinin, karşılaştırma yapması ve faklılıkları bulması yönünde öğretmenin teşvikiyle, yer ve sahaya ait daha kompleks bilgi ve anlayış geliştirmesi sağlanabilir.
Anahtar coğrafi sorularla coğrafya öğretimi yapılırken, çocukların sorabileceği en önemli soru, yaklaşımlar, değerler ve kalıplarla bağlantılı olan, bu yerde bulunmak neye benzemektedir? (soru 6), sorusudur.
Anahtar sorular, aynı zamanda anahtar kavramların da gelişimine yardımcı olur. Tablo 2, anahtar soruların anahtar kavramlarla nasıl bağlantısı olduğunu ve her kavramın nasıl alt kavramlara bölündüğünü göstermektedir.
Anahtar sorular ve kavramlarla öğrencilere tanımlama, betimleme, sınıflandırma, analiz ve sentez yaptırılması öğrenciye entelektüel düşünme becerisi kazandırır. Böylece, öğrenci başka insanların ürettiği hazır bilgileri ezberlemek ve tekrar etmek yerine, kendisi anahtar sorular ve alt sorular sorarak veya sorulanlara kendisi cevaplar arayarak, problemlerle kendisi başa çıkmayı ve dolayısıyla entelektüel düşünme sürecini öğrenir.
Öğrencilerin, gözlem yapma, sınıflandırma, tanımlama, betimleme, sonuç çıkarma, analiz ve sentez yapma becerileriyle ilgili yaptığı pratik, onun karşılaştığı yeni durumlarda ve problemlerde öğrendiği bu becerileri kullanmasına ve aynı süreç ve işlemleri yeni durumlarda uygulamasına da yardımcı olur.
Yaklaşımlar, Değerler ve Konular
Herhangi bir yerde yaşayan insanların, oranın özellikleri hakkında fikirleri ve duyguları ile kendi değerlerinden ortaya çıkan yaklaşımları da vardır. Ayrıca bazı yerel konularla ilgili düşünceleri de vardır. Öğrencilere herhangi bir yerle ilgili coğrafi bilgi öğretilirken, insanların yaşadıkları yerle ilgili duygularını tespit ederek iletmek, öğretim açısından yararlı olur. O yerle ilgili bazı bilgiler ve yaklaşımlar edindikten sonra, “bu yerde bulunmak nasıl bir duygudur?” sorusunu öğrencilere sorarak, herhangi bir konunun içinde bulunabilecek olan inançlar, değerler, yaklaşımlar yelpazesinin, onlar tarafından anlaşılmasına ve geliştirilmesine yardımcı oluruz. Öğrencilere mümkün olduğu ölçüde kendilerini, öğrendikleri yörenin insanının yerine koyarak o yöreyi anlamaları istenir.
Öğrenciler yukarıda belirtilen soruyla ilgili düşünmeye başlar başlamaz, insanların mantık ve kararlarını soruşturur şekilde; “Bu yerle ilgili kararlar nasıl alınır? O yerin sakinlerinden bazıları buna karşı iken, neden bu fabrika buraya kurulmuş? gibi sorular sorabilir.
Karar verme ile ilgili sorular bir kez sorulmaya başlandığında, konu ile ilgili araştırma yapma fırsatı doğar. Öğrenciler açısından konu genellikle yereldir. Bu açıdan ilk elden kaynaklar veya saha çalışmaları, konuyu canlı kılar. Bununla beraber, rol oynama etkinliği vasıtasıyla, kimi konularda çok iyi çalışmalar ortaya çıkarmak mümkündür.
Kimi öğretmenler coğrafî çalışmalar içindeki bazı konularla ilgilenmekten, öğrencilerin ya da ailelerinin yaklaşımları veya değerleri ile ilgili sorular ortaya çıkacak endişesi duymaktadır. Çünkü kendi yaklaşımları ve değerleri de soruşturulacaktır. Ancak iyi bir coğrafya öğretmeni, iyi bir coğrafî çalışmayla, farklı mesleklerden olanların da ilgileneceğini bilir. Toplumların yapısının, yanlış veya doğru cevaplarla ortaya çıkmayacak kadar kompleks olduğunu, insanların bilmesi ve kabul etmesi gerekir. Bu konuda şu sözü hatırlamak gerekir; “Coğrafya, değerlerin ve yaklaşımların anlaşılmasına imkân verir”.
Öğretmenler, coğrafya vasıtasıyla öğrencilerin şunları geliştirmesine yardımcı olur;
Kanıta saygı,
Hoşgörüsüz ve önyargılı bilgilere uyanıklık,
Sadece basit olarak anlatılan açıklamalara karşı uyanıklık,
Farklı insanlara ve farklı yerlere ilgi,
Diğer yaşam biçimlerine ve kültürlere hoş görülü ve açık olmak,
Kırsal ve kentsel çevrenin kalitesi ve düzenine ait düşünce,
Farklı bakış açılarından memnun olma ve uzlaşmacı çözümlere ulaşma yeteneği,
Kaynak ve değerleri korumak ve onlara gerekli özeni göstermek.‘Geography from 5 to 16’ adlı kitapta (1986), İngiltere’de ilköğretim ve ortaöğretim seviyesinde coğrafya öğreniminin öğrenciye şunları kazandırması gerektiği belirtilmektedir.
* Çocukların çevreleri ile ilgili farkında oluşlarını artırmak ve çevrelerine olan ilgilerini geliştirmek,
* Basit sorgulama becerilerini geliştirmek ve dikkatle gözlem yapmak,
* Yerel çevrenin özelliklerini araştırmak ve tanımlamak,
* Arazi kullanımının çeşitli yolları ve bina yapımının çeşitli amaçları arasında ayırım yapabilmek,
* Lokal alanda yer alan değişikliklerin farkında olmak ve bu değişiklikleri araştırmak,
* Alan içindeki spesifik yerlerle, o alanda yer alan farklı insan etkinliklerinin birbiri ile bağlantısını kurmak,
* Çevrelerindeki alana ait özelliklerle ilgili kavramları ve bu kavramların çevrelerindeki bağlantılı pozisyonlarını tanımlamak,
* İnsanların yaşamını etkileyen lokal çevre unsurlarını anlamak,
* Mevsimlere göre hava değişimini ve bunun bitkilerin yetişmesine, hayvanların yaşamına, kendi yaşamlarına ve başka insanların faaliyetlerine olan etkilerini anlamak,
* Lokal toplum hayatına, bireylerin ve çeşitli kurumların yapmış oldukları katkılar hakkında bazı anlayışlar edinmek,
* İnsanlara ve yerlere, ilk izlenimlerinin ötesinde bir ilgi geliştirmelerini sağlamak,
* Toplum içindeki farklı insanların ilgileri, etkinlikleri ve amaçları arasındaki benzerliklerin bilincinde olurken, aynı zamanda aynı toplum içindeki etnik ve kültürel farklılıkları da anlamak,
* Terminolojilerini artırmak ve arıtmak ve dil becerilerini geliştirmek,
* Matematiksel kavram bilgilerini ve sayılarla ilgili becerilerini geliştirmek,
* Resimleri, çizimleri, diyagramları, tabloları, haritaları kapsayacak şekilde değişik formlarda anlatım için yeteneklerini geliştirmek.Yine aynı kitapta (1986), bir müfredatta coğrafi çalışmaların neler olduğu belirtilmiştir. Buna göre iyi bir müfredatta coğrafya ile ilgili şunlar olmalıdır;
coğrafî beceriler,
yerler (bölgeler),
fiziki coğrafya,
beşeri coğrafya,
çevre coğrafyası.Bunlar coğrafya öğretimi için temel sayılmakta ve yukarıda belirtilen amaçları yansıtmaktadırlar. Bu nedenle bunların detaylı olarak açıklanması yararlı olacaktır.
coğrafi beceriler: Coğrafi beceriler, genellikle coğrafyayla ilgili olduğu kabul edilen harita ve saha çalışması tekniklerini içine alır. Bu beceriler, plan, harita, küre, atlas, koordinat, sembol kullanımını ve yön takibini kapsar. Öğrencilerden harita yapmaları kadar, bu haritaları anlamaları ve okumaları da beklenir. Saha çalışması teknikleri ise, pusula, ölçüm aletleri (örn: hava ile ilgili ölçümler yapmak için) kullanımını ve bilgi teknolojisini kullanmayı gerektirir (örn: verileri girmek ve değerlendirmek). Saha çalışmaları için coğrafya öğretiminin ilk yıllarında yakın çevre ile ilgili yapılan saha çalışmaları yeterlidir. yerler (bölgeler): Yerlerin çalışılması coğrafyada tartışılan konulardandır. Tartışma iki farklı alanda sürdürülmektedir. Birincisi, coğrafyada öğretilmesi gereken gerçek bilgiler ve coğrafi becerilerle ilgilidir. Bir grup coğrafi beceriler üzerinde çok fazla durulduğunu, öbür grup ise coğrafi becerilere ayrılan zamanın az olduğunu savunmaktadır. Wiegand (1993) özellikle coğrafi becerilerden olan sorgulama yaklaşımının öğrencilere çevrelerinde olup biteni ve yaşadıkları dünyayı sorgulama yeteneği kazandırmasından dolayı, eğitimi düzenleyen politikacıların bu yaklaşımdan hoşlanmadıklarını ve dolayısıyla da coğrafya eğitiminde kritik düşünceye yol açmayacak olan düz bilgilerin verilmesinin gerekliliğini savunduklarını belirtmektedir.
Ancak, tarihte olduğu gibi coğrafyada da beceriler, konulardan ayrı bir şekilde öğretilemez. Coğrafi sorgulama spesifik bir alana yönelir ve o alanla ilgili bilgileri ve sorgulamaları eş zamanlı olarak işlemeyi gerektirir. Aksi taktirde coğrafya, yedi kıtanın, okyanusların, ülkelerin, şehirlerin, nehirlerin, dağların ve bölgelerin isimleri, uzunlukları, yükseklikleri ve büyüklüklerini bilmekten öteye bir anlam ifade etmeyen bir disiplin haline gelecektir.
İkinci tartışma konusu, daha az bilinen yerlerin hangi aşamada öğretileceği ve yerel, ulusal ve uluslararası çalışmaların dengesinin nasıl kurulacağı ile ilgilidir. Elbette ki temel coğrafi becerilerin, özellikle küçük yaştaki öğrenciler için bilinen bölgeler üzerinde kazanılması daha doğru olacaktır. Ancak bazı öğretmenler, gerektiği kadar erkenden lokal bölge ötesi çalışmalara öğrenciyi teşvik etmemenin, öğrencide bir sınırlı, dar düşünce oluşturacağından korkmaktadırlar. Bütün öğrencilerin, yakın çevreleri haricindeki konulara ve kültürlere ilgi duyması ve bunlarla alakalı dengeli ve anlamlı bir öğrenim görmesi gereklidir ve normaldir.
Yer çalışmaları harita, atlas ve küre üzerinde yerleri tanımlayabilmeyi ve gösterebilmeyi içerir. Ayrıca yerler arasındaki farklılıkları ve benzerlikleri bilerek, bu ayırt edici özellikleri tanımlayabilmeyi de gerektirir. Yer çalışmaları, erken yaşlarda lokal çevre ile başlayıp, öğrencinin gelişimine göre gittikçe daha geniş bir sahayı kapsar. Örneğin, öncelikle okul binası ve okul çevresi çalışılırken, daha sonra okul çevresinin ötesindeki yerel çevre incelenir. Belli bir bölgedeki konular arasındaki ilişkileri işlemek de önemlidir. Mesela, bir endüstrinin o bölgede kurulmasının sebeplerini açıklamak, oradan elde edilebilen ham maddeler hakkında da bilgi sahibi olmamızı sağlayacaktır.
fiziki coğrafya: Fiziki coğrafya hava ve iklim çalışmaları ile nehirleri, yeryüzü şekillerini, vejetasyonu ve toprak çalışmalarını da kapsar. Ancak fiziki coğrafyanın konuları orta okul fen bilgisi içerisinde de olduğundan, ilköğretim dönemindeki öğrencilerin çalışmaları için, hava durumunun etkilerini çalışmak fiziki coğrafyanın özelliklerini çalışmaktan çok daha anlaşılabilir olacaktır.
beşeri coğrafya: Beşeri coğrafya yerleşme, nüfus, iletişim, ulaşım, göçler ve ekonomik faaliyetlerle ilgilidir. Harita kullanımı ve hava durumu konularına göre beşeri coğrafya üzerinde daha az durulmaktadır. Oysa beşeri coğrafya ulaşım, ev tipleri ve iş sahaları gibi öğrencilerin kolay anlayabileceği konuları işleme imkânı sağlamaktadır.
çevre coğrafyası: Çevre coğrafyası, doğal kaynakların iyi veya kötü kullanımı, çeşitli çevreler arasındaki kalite farklılıkları, çevre koruması ve çevre düzenlemesi ile ilgilidir. Çevreciler için potansiyel bir politik platform oluşturması açısından, coğrafyanın tartışmalı alanlarından biridir. Bu soruna rağmen, öğretimine devam edilmekte ve anlamlı ve uygun bir faaliyet alanı sağlamaktadır. Fiziki coğrafya ve coğrafi becerilerle karşılaştırıldığında yine de az ilgi gören coğrafi alanlardan biridir. Sorgulama Süreci
Coğrafi sorgulama, hem coğrafyanın içeriğiyle hem de metodolojisiyle iç içe geçmiş olarak kabul edilmektedir. En basit seviyede sorgulama öğrencilere soru sormayı ve sorulara cevap aramayı öğretir. En ileri seviyede ise, içeriği daha iyi anlamak ve coğrafi kavramları kazanmak için hipotezler geliştirmeyi ve bunları test etmeyi öğretir. İngiltere’de Milli Müfredat Komisyonu, coğrafi sorgulamanın rotasını; halihazırda varolan bilgilere dayalı olarak sorular sormak, sorgulamayı planlamak, araştırmayı yürütmek ve sonuçları değerlendirmek olarak tanımlamıştır. Sorgulama genel olarak; sorular sorma, planlama, araştırma ve değerlendirme aşamalarından oluşur.
Sorgulama sürecinin esasında merakı, ilgiyi uyandıracak ve artıracak, öğrenimin içine öğrenciyi direkt olarak alacak olan etkili bir soru sorma aşaması yatar. Sorgulamanın ilerlemesi, araştırma seviyelerinin yükselmesine, daha kompleks ve çeşitli bilgi ve kaynakların kullanımına ve yapılması beklenilen analize göre planlanmalıdır.
İyi bir coğrafya öğretimi ve öğreniminde; fiziki ve beşeri çevre ile bunların birbirleriyle olan ilişkileri konularıyla ilgili bilgiler öğrenmeye öğrencileri motive etmek için, sorgulama süreci kullanılır. Sorgulama süreci ile ilgili görüşler şunlardır:
“Sorgulama, sorulara cevaplar bulma sürecidir. En basiti ile sorgulama, öğrencilerin ellerinde bulunan kaynaklardan elde ettikleri ve halihazırda bildikleri bilgilere dayanarak cevaplar aramaya ve sorular sormaya teşvik edilmelerini içerir. Yetenekleri geliştikçe, öğrenciler hipotezler geliştirmek ve test etmek gibi daha zor sorgulama tarzına geçebilirler.” (Foley-Janikoun, 1996: DFE, Geography in the National Curriculum, HMSO, 1995’ten alıntı).
“Öğrenciler bilginin pasif alıcıları olmamalı, kendi dillerince fikirlerini ifade etmek ve keşfetmek ve pratik araştırmaları yürütmek için şansa sahip olmalıdırlar. Ayrıca farklı insanların değerler ve yaklaşımlarına tepki verebilmelidirler.” (Foley-Janikoun, 1996: DES, Geography from 5 to 16, HMSO, 1986’dan alıntı).
Mekânları ve bunlarla ilgili konuları araştırırken, öğrencilere şunları yapma imkânı sağlanmalıdır:
Tablo 3: İlköğretim seviyesinde sorgulama sürecinin aşamaları, okul bazında ve yerel bazda sorgulama süreçlerine örnek.
Teoride Sorgulama Süreci
Okul Bazında Sorgulama Süreci
Yerel Bazda Sorgulama Süreci
Sorgulama için bir odak veya bir konu belirleme
Okul bazında, nereye bir rüzgar gülü yerleştirmeliyiz?
Yeni oyun salonu terk edilmiş siteye kurulmalıdır
Bazı ilgili sorular sorma veya araştırılacak bir ifade oluşturma (uygunluğuna göre bir veya bir kaç tane).
Rüzgar gülü asfalt üzerine boyanmalı mı, yoksa çimen üzerine tuğla ile mi yapılmalı? Açık bir yerde mi olmalı? Sınıfımıza yakın mı olmalı yoksa olmamalı mı?
Bu site için en iyi kullanım bu mudur? Hali hazırda ne gibi hizmetler ve boş zaman etkinlikleri vardır?
İlgili verileri toplama
Düşünülen yeri güneş veya gölge açısından kontrol etmek- rüzgar ve sıcaklıkla ilgili değerlendirmeler yapmak (küçükler için), ölçümler yapmak (daha büyükler için). Bir rota (yön) araştırması yapmak-(Düşünülen yer resmi yolun geçiş hakkı içinde mi ya da futbol sahası içinde mi?)- Mesela bir binadan öbür binaya en kısa mesafede mi?.
Bu sorulara atıf yapan bir anket yapmak (ailelere, diğer sınıflara, yerel sakinlere).
Zamanın yeterliliğine göre anket vermek.
Lokal bölgeyi ziyaret etmek ve harita üzerinde boş zaman etkinliklerini ve hizmetlerini belirlemek
Zaman sınırlamasına göre okul içinde ziyaretler ve davetler yapmak (Mesela planlama ve çeşitli fabrika temsilcileri ile).
Verileri yorumlama ve analiz etme
Rüzgar gülü için en iyi yerin tespiti amacıyla toplanan verilerin kullanımı
Araştırmanın yeni kurulacak oyun salonunun lehine olup olmadığına toplanılan veriler (mümkünse bilgisayar verileri vasıtasıyla) kullanılarak bakmak
Bulguları sunma
Değişik mekanları karşılaştırabilmek için planlar, diyagramlar ve haritalar kullanın
Alternatif önerileri ve sebepleri incelemek ‘Genel sorgulama’ . Rol oynama, bulguları gösterme (Bu okul içinde bir başka sınıfa veya öncelikle sınıfın velilerine sunulabilir).
Sonuç yazma
Yerinizi kararlaştırın. Müdüre amaçladığınız yeri bildiriniz.
Bulguları sonuçlarıyla birlikte mahalli planlama dairesine gönderin
Sorgulamayı değerlendirme
Pratikte kararlaştırılan yerin ne derece iyi olduğunu takip etmek -ulaşılabilir mi, çok mu tesire açık, vs.? Bu bazı dönemler tekrarlanabilir.
Lokal alanla ilgili öğrenilenleri değerlendirmek.
Coğrafî özelliklerle ilgili soru sormak ve gözlem yapmak,
Bu soruları cevaplamak için kanıt toplamak ve rapor tutmak,c) Kanıtları analiz etmek, bunlardan sonuç çıkarmak ve duyguları bildirmek.
Sorgulama sürecini nasıl yürütmeliyiz?
Toplanılan bilgilerin niteliğine göre hangi sorgulama tipinin gençlerle, hangilerinin de daha küçüklerle kullanılacağına dair örnekler Tablo 3’te verilmiştir. Daha küçüklere yönelik örnekler okul çevresinden, daha büyüklere ise bulunulan yerel çevreye yönelik olabilir.
Sorgulama için çocukların kaç soru sormalarını beklemeliyiz? Pek çok sorunun sorulması gerektiğine dair bir düşünce olmasına rağmen, sadece bir soru sormak bile yeterlidir. Bu konuda çocukların yaşı ve tecrübesi, sorgulama sürecini kullanmada öğretmenin tecrübesi ve yeterli zaman, profesyonel bir karar vermek için öğretmene yetecek rehberlerdir.
Tablo 4 iyi bir coğrafî çalışmanın işlemesini başlatacak daha ileri düzeydeki soruları ve ifadeleri listelemektedir. Bu sorular okul ve yerel alan için uygundur.
Tablo 4: Coğrafi çalışmalarda sorgulama seviyesini ilerletmek için şu sorgulama soruları sorulabilir.
Okul Bazında
Yerel Bazda
-Rüzgar gülümüzü oyun sahamızın neresinde boyatmalıyız?
-Okul sahasında veya parkında, yeni ağaç-çiçek-oturma grubu yerleştirmek için en iyi yer neresidir?
-Lokal caddelerimizde/okul güzergahında trafik veya karşıdan karşıya geçmekte tehlike noktaları nerelerdedir?
-Okul sahamızı nasıl geliştirebiliriz?
-Ne tarz lokal dükkanlara sahibiz? Kısa zamanda gidebileceğimiz kasabalardakilerle aynı mıdır?
-En yakın evler, başlıca doğal malzemelerden mi, yoksa insan üretimi malzemeden mi yapılmıştır?
-Tali yol/yol/… gelişmeleri kasabamız / köyümüzde nasıl etki yapacak?
-Yeni bir yol nasıl yapılır ve neden bu yola ihtiyaç duyulmaktadır?
-Yeni süper market neden buraya yapılmıştır?
-Yakınımızdaki terk edilmiş boş siteye yapılacak en iyi dükkan ne olmalı?
-A veya B yerinden oraya kaç yol vardır? (okul bölgesi veya kasaba içinden)
-Market içindeki mallar, neden şimdi bulundukları sıra içinde dizilmişlerdir? Bu planlanmış mıdır, tesadüf müdür?
-Köyümüz / kasabamız turizm açısından çekiciliğe sahip midir? Ziyaret ettiğimiz yöre neden turistlerin ziyaret ettiği bir yöredir?
-Sınıf arkadaşlarımız için izlenmek üzere bir duvar rehberi hazırlayabilir miyiz?
-Turistler için bir turist rehberi planlayabilir miyiz?
-Köyümüz / kasabamız için inşaat malzemesi rehberi oluşturabilir miyiz?
-Bu düzenden ve gelişmelerden insanlar nasıl etkilenmekte ve değişmekte?
-Özel bilimsel ilgiye açık olan bu güzel yerdeki pek çok ziyaretçi orayı nasıl etkiliyor?
Coğrafyanın İçeriği
Coğrafyanın İçeriği
Geleneksel olarak coğrafyanın iki konusu vardır; fiziki çevre ve beşeri çevre. Tablo 5 bu iki ana elemanın unsurlarını göstermekte, Tablo 6 ise bu elemanları daha da genişletmektedir.
Tablo 5: Fiziki ve beşeri çevre elemanları.
Fiziki Çevre
Beşeri Çevre
Yeryüzü şekilleri
Tarım
Doğal kaynaklar
Sanayi
Topraklar
Nüfus
Bitkiler
Eğlence ve dinlence
Hava ve iklim
Yerleşmeler
Ulaşım
Tablo 6, ilköğretim ve ortaöğretim seviyesinde coğrafyanın ana konularının içerisinde hangi terminolojilerin olduğunu ve bunların açıklamalarını göstermektedir. Bu, coğrafyanın içeriğini tarif etmenin tek yolu değildir. Pek çok farklı yollar vardır elbette. Coğrafî konunun sıralamasını yer, konu ve yetenekler üzerinde durarak özel bir yolla, tanımlamak mümkündür.
Tablo 6: Fiziki ve beşeri çevre konuları.
FİZİKİ ÇEVRENİN KONULARI
BEŞERİ ÇEVRENİN KONULARI
Yeryüzü şekilleri: Doğal manzara, yeryüzü (yer yüzü nelerden oluşur) -tepeler, vadiler, dağlar, kumullar- ve bunların nasıl oluştuğu; taşlar (mağmatik, tortul, ****morfik); su döngüsü; kayaların veya yapı taşlarının yağmurla, asit yağmurlarıyla ve rüzgarın etkisiyle nasıl aşındığının açıklaması; deniz, nehirler ve buzullar tarafından taşların erozyonu; ırmaklardan ve denizlerden tortuların ve çakıl taşlarının toplanması ve yeni yerlerin oluşması.
Tarım: Bizlere yiyecek sağlamak için endüstriye ham madde olan tarım (koyun, mandıra, sürülmüş toprak); girdileri (tohumlar, hayvanlar, vs.) ve satış için çıktıları (tahıllar, süt, yün vs.) ile bir sistem olarak tarım; tarımın özel tipleri ve lokasyonları; Ürünler pazara nasıl ulaştırılır; ülkedeki tarımla gelişen dünya tarımının karşılaştırılması.
Doğal kaynaklar: Doğal kaynakların ne olduğunun anlaşılması; su, çıkarılacak taşlar, mineraller vs.; ormanlar, ağaçlık alanlar, memlekette yetişen hayvanlar vs.; Doğal kaynakların çıkarılması ile yeryüzünün değiştirilmesi (örn: denizlerin doldurulması); kum, çakıl kuyuları, göller gibi kaynaklarımızı nasıl koruyabiliriz; doğal kaynakların kullanımı ile çevremizin kirletilmesi ve zarar görmesi (örn: atıklar, çöpler).
Sanayi: Birincil endüstriler (madencilik, balıkçılık, taşçılık); ikincil endüstriler (demir-çelik işleri, gıda üretimi); üçüncül endüstri veya ticaret (hizmet sektörleri, ulaşım şirketleri vb.); sanayilerin dağılımı.
Topraklar ve Bitkiler: Değişik tipte topraklar (killi, kumlu vs.); toprak parçasının büyüklüğüne göre çeşitleri, yapısı; değişik tipte doğal bitki örtüsü (yağmur ormanları, yaprak dökenler, iğne yapraklılar vs.); doğal bitki örtüsü bölgeleri (tropikal yağmur ormanları, kutup).
Nüfus: Fiziki coğrafya, hayat tarzları ve iş imkânlarına göre nüfus dağılımı; kuraklık, savaş, iş vb. sebeplerle göçler; bir bölgedeki insanlar ve kaynak kullanımı ilişkisi; kültür ve bununla ilgili özellikler.
Hava Durumu ve İklim: Hava durumu nedir? (güneşli, yağmurlu, bulutlu vb.); hava durumunun ölçümü ve kaydı (sıcaklık, rüzgar, hava basıncı); su döngüsü; mikroklima-yerleşime göre sıcaklık, güneş ışığı nasıl değişim gösterebilir; bir binanın bir tarafını diğer bir tarafıyla kıyaslamak; mevsimlere göre hava değişimi; hava sistemlerini gösteren TV hava tahmini raporları uydu görüntüleri; dünyanın farklı yörelerinde farklı iklimlerin olduğu fikrine başlangıç.
Eğlence ve Dinlence: Boş zaman etkinlikleri ve imkânları; tatiller; çevresel konular; yaygınlaştırılmış bir dinlence anlayışı, doğal yaşamı ve yer yüzünü kirletici sonuçlar oluşturabilecek faaliyetler.
Yerleşme: Yerleşmelerin bulundukları alanlarda kurulma sebepleri (genellikle bölgesel tarihe dayalı veya doğal şartlarla ilgilidir); ulaşım kolaylığı; bölgede bulunan ekonomik faaliyet tipleri; şekil olarak o yerin nasıl oluştuğu; yakın çevrelerle ilişkileri.
Şehir merkezi ile banliyö arasındaki farklar (bölgeler); merkezde bulunan ekonomik faaliyet çeşitleri; kasaba ve şehirlerde ulaşım; kasaba ve şehirlerin oluşumu, gelişimi.
Ulaşım: Ulaşım çeşitleri; banliyölerdeki ulaşım yönleri ve sistemleri; niçin insanlar yolculuk eder; ne zaman yolculuk ederler; zaman ve uzaklık arasındaki bağlantılar (kısa bir mesafe uzun bir zamanda katedilebilir); ulaşım üzerinde çevrenin etkileri; iletişim engelleri (dağlar, nehir kanalları, giriş-çıkışı olmayan yollar).
1980’li yıllar boyunca çevre ile ilgili bilinçlenme coğrafyanın ağırlıklı konusunu, çevre kalitesi ve çevre değişimine doğru çekmiştir (1995’lere kadar). Çünkü, uzman coğrafyacılar çevre ile ilgili uyanışı bir yaşam yeteneği ve yer kavramının kişisel gelişimi için mecburi görmektedirler. Coğrafya fiziki ve beşeri çevre ve bunların birbirleriyle etkileşimi ile ilgili bilimdir. Dolayısıyla çevre ile ilgili konular coğrafyanın ayrılmaz parçasıdır. Bu nedenle coğrafyadan ayrı verilmesi gereken bir unsur değildir.
Coğrafi Becerile
Coğrafî Beceriler
Harita çalışmaları, coğrafî becerilerin birincisidir. Gerçekten de eğitim dünyasının içinde ve dışında, harita denilince akla coğrafya gelir. Ancak bu düşünce oldukça dar ve dikkatsiz bir bakış açısını yansıtmaktadır. Çünkü harita yapmak, kullanmak ve okumak oldukça önemli ve zorunlu, pek çok alt yetenekleri de içeren bir tecrübeyi gerektirir. Ancak harita çalışması, pek çok coğrafya yeteneğinin sadece bir bölümüdür. Beceriler birincil ve ikincil yetenekler veya direkt veya dolaylı (indirekt) beceriler olarak sınıflandırılabilir.
Birincil veya direkt beceriler, çocukların birinci elden tecrübelerini ya da sınıf içi faaliyetlerle öğrenme veya bilgi toplama, bunu değerlendirme, kanıt ve örnek şekline dönüştürdüğü sınıf dışı aktif öğrenimlerini içerir. Dolaylı veya ikincil becerilerse, öğrencilerin ikinci elden topladıkları bilgileri (örneğin, çeşitli kitaplardan, öğretmenden, televizyon ve radyodan, bilgisayardan vs.) ihtiva eder. Bu yollarla elde edilen bilgi ve verilerin işlenilmesi, analiz edilmesi ve diğer bazı becerileri içeren bir yolla sunulması gerekmektedir. Bu diğer beceriler ise;
* Harita çizmek.
* Yazı yazmak
* Bilgilerin sunulduğu bir diyagram çizmek.
* Grafik çizmek.
* Çalışma ile ilgili akış plânı yapmak.
* Rol oynama etkinliği gerçekleştirmek.
Coğrafî bilgilerin yazı olmayan şekillerde ifadesi (grafik, tablo, diyagram, harita), öğrenciler için iyi bir pratik ve kalıcılık sağlar.
Coğrafi Kelimeler
Coğrafî Kelimeler
Her öğrenim konusunun kendine ait bir terminolojisi vardır. Coğrafyanın da her çocuğun konuşmaya başladığında farkına varmadan öğrendiği ve sonradan eğitim yoluyla pekiştirdiği kendine özgü bir dili vardır. Zamanla çocuklar, coğrafi kelimelere tanıdık hâle gelirler ve bunları coğrafî bağlam içinde kullanırlar: ‘yol, harita, dükkân, kasaba, işaret levhası, sıcaklık, nehir, bulut, ülke, ekvator, toprak, çöl, dağ, çevre yolu, taş ocağı’ gibi.
Tablo 7: Fiziki ve beşeri çevre ile ilgili bazı kelime zincirleri.
Fiziki Çevre Kelime Zincirleri
Beşeri Çevre Kelime Zincirleri
Manzara: Bayır, höyük, dağ, tepe, dağ eteklerindeki tepeler, sıradağlar.
Yamaçlar: Düz, ova, yumuşak, sarp, kayalık, uçurum.
Taşlar: Kil, kum, mil, kum taşı, çakıl, kaya, kütle.
Rüzgar: Durgun, meltem, kuvvetli rüzgar, fırtına, kasırga.
Yağış: Buhar, sis, çise, yağmur, sağanak, dolu, kar.
Su: Su birikintisi, havuz, gölcük, göl, havza, deniz, okyanus.
Bitki örtüsü: ağaç, küçük koru (çalı), koru, orman, ot.
İbadethaneler: Türbe, cami, kilise, mabet, tapınak.
Alış-veriş merkezleri: Pazar tezgahı, dükkan, market, mağaza, süpermarket, hipermarket.
Dinlence yerleri: Bahçe, oyun sahası, dinlence sahası, park, doğal parklar, milli park.
Nüfus: Bir kaç, seyrek, yayılmış, dağınık, kümelenmiş, yoğun.
Çevre kalitesi: Kirli, bozulmuş, zarar görmüş, ihmal edilmiş, iyi bakılmış, iyi korunmuş.
Öğretmen, kendisinin ve öğrencilerinin kullandığı pek çok günlük kelimenin coğrafî bir yönü olduğunun farkında olursa, öğrencilerin bunları kullanmalarını ve halihazırda olan kelime bilgilerinin gelişimini sağlayabilir. Böylece coğrafya derslerinde, coğrafî kelimelerin devamlılığı ve gelişmesi de sağlanmış olur.
Coğrafyanın içeriği ile bağlantılı bir dizi kelimeyi tanımlamak mümkündür: yurt-ev- çiftlik- köy - konut - banliyö - kasaba - şehir - başkent - yerleşme gibi. Yedi yaşındaki bir çocuk, ev, yurt, çiftlik ve kasabayı kullanabilir, ancak yerleşme gibi bir kelimenin kullanımını daha büyük bir çocuktan beklemek daha mantıklı olur. Onun için coğrafi kelimeleri, öğrencilerin seviyesine göre tespit ederek geliştirmek son derece yararlı olur.
Tablo 7’de ilköğretim ve ortaöğretim seviyesinde çocukların yaşam süreçleri içerisinde karşılaştıkları coğrafî kelime dizinlerinden örnekler verilmiştir. Coğrafî olmak şartıyla, öğrencilerden kendi kelime dizinlerini bulmaları istenebilir. Bu grup içi tartışmalarla da yapılabilir.
Tablo 8: Coğrafi çalışma unsurlarının programı için örnek plan.
1.1. Yer ve konuların araştırılması: Beşeri ve fiziki ortam özelliklerinin araştırılması,
1.2. Coğrafi sorular: ne? nerede? Nasıl ve niçin?
1.3. Geniş coğrafi içerik,
2. Sorgulama: Gözlem, soru, kayıt, iletişim,
Coğrafi terimlerin kullanımı,
Yerel saha çalışması,
Direktiflerin izlenmesi
Harita yapımı, işaret ve sembollerle plan yapma
Küre kullanma, harita ve plan kullanma, anahtar coğrafi özellikleri tanımlayabilme, ülkenin bölümlerini ve yerlerini bilme ve gösterme, evinin bulunduğu bölgeyi haritada gösteri ve planı takip etme.
3.6. İkincil kaynakları kullanma
4. Okul çevresi: okul binası
Okul çevresi: okul sahası
Okul çevresi: lokal bölge
Tezat bölgeler: Ülke içinde veya diğer ülkelerle karşılaştırma
Bölgelerin başlıca beşeri ve fiziki özellikleri
Bölgeler arasındaki benzerlik ve farklılıklar
İnsanlar ve yerleşmeler üzerinde havanın etkileri
Yer ve yapı kullanımları
5.5. Çevre korunması ile ilgili sorunlar
Öğrencilerle coğrafi çalışma yaptırılırken, Tablo 8’deki sırayı takip etmek yararlı olur.
[ Sayfa başlangıcı ] (http://www.supermp3.org/ogretim.htm)
Sonuç
[ Sayfa başlangıcı ] (http://www.supermp3.org/ogretim.htm)
Sonuç
Her bilim alanında olduğu gibi coğrafya öğretiminde de bazı metotlar vardır. Bu metotlardan birisi de anahtar soru ve anahtar kavramlardan yola çıkarak öğretim yapmaktır. Buna göre coğrafya öğretimi ve öğreniminin amacı veya pratiği şunları kapsar:
Kavramsal gelişimi sağlamak için anahtar sorular vasıtasıyla öğrenim ve öğretim.
Fizikî ve beşerî coğrafyanın genel içeriği ve bunların birbirleri ile ilişkileri konusundaki bir farkında oluş.
Coğrafî becerilerin gelişimi.
Sorgulama yaklaşımını kullanma.
Öğrencilerin çalışmalarını ve sorgulama sürecini saha çalışmalarıyla bütünleştirme.
Öğrencilerin bilgilerini ve coğrafî kelime kullanımlarını geliştirme.
Konular, yaklaşımlar ve değerlerle, hassasiyet ve açıklıkla ilgilenme
Kaynaklar:
Eser: Doç.Dr. Servet KARABAĞ
( G.Ü. Gazi Eğitim Fakültesi Coğrafya Eğitimi Bölümü )
Doğanay, H., 1993, Coğrafya’da Metodoloji, Milli Eğitim Bakanlığı, Öğretmen Kitapları Dizisi 187, Ankara.
Güngördü, E., 1997, Coğrafya’da Öğretim Metodu, İlkeler ve Uygulamalar, (IV. Baskı), Copy Star, Ankara.
Gregg, S.M.- Leinhardt, G., 1994, ‘Mapping out geography: An example of epistemology and education’ Review of Educational Research, 64 (2).
Foley, M.-Janikoun, J., 1996, Primary Geography, Stanley Thornes ltd., London.
Frew, J., 1993, Geography Fieldwork, Nelson, London.
Sebba, J., 1995, Geography for All, david Fulton Publishers Ltd., London.
Slater, F., 1993, Learning Through Geography, Indiana University Press, USA.
Tümertekin, E., 1994, Ekonomik Coğrafya, İst. Üniv. Edeb. Fak. Yay. No. 2926, İstanbul.
Wiegand, P., 1993, Children and Primary Geography, Cassell, London.
[ Sayfa başlangıcı ] (http://www.supermp3.org/ogretim.htm)
Coğrafya, insanlar ve yer (mekân) ile bunlar arasındaki ilişkiyi inceleyen bilimdir. Yani yer ve insanlar arasındaki ilişkiler coğrafyanın konusunu oluşturur. Coğrafya sadece yerlerin isimlerini ezberleme ve bunların dünya üzerinde nerede olduklarını gösterme değildir. Coğrafya, öğrencilerin çevrelerinde olanları anlamalarına ve insanın çevre ile etkileşimi hakkında bir anlayış geliştirmelerine yardımcı olur. Yerlerin isimlerini, lokasyonlarını ve özelliklerini bilmek, coğrafyanın temelini oluşturan unsurlardır. Bu da çok büyük ve oldukça büyüleyici öğrenme alanının bir parçasıdır.
Gregg ve Leinhardt (1994), coğrafyayı 4 özellikle karakterize edilen bir disiplin olarak tanımlamaktadırlar. Birincisi bir yere eşsiz bir karakter kazandıran, yeryüzü üzerindeki özelliklerin dağılımıdır (Örn: dağlar, nehirler, denizler vb.). İkincisi, bazı şeylerin oldukları yerlerde ve zamanda neden ve nasıl meydana geldiğini anlamaktır (Örn: Volkanlar gibi). Üçüncüsü, meydana gelen olayların, diğer olaylarla ilgisi ve bağlantısıdır (Örn: Yağmur ormanlarının tahribi). Sonuncusu, coğrafyanın haritalar ile bilgilerin ve fikirlerin iletişimini sağlamasıdır. Bu dört özellik birbiri ile çok çeşitli yollardan etkileşim içindedir. Bunlardan ilk üçü coğrafyanın temel prensipleridir. Sonuncusu ise coğrafî araştırmalar sonucu elde edilen bilgilerin ifadesidir.
Coğrafyanın bu değişik yönleri arasındaki etkileşim, onu tanımlama amaçlı olarak kesin çizgilerle bölünmesini zorlaştırır. Coğrafi beceriler, yerler (mekanlar), fizikî, beşerî ve çevre coğrafyası biçiminde bir bölümleme, bunlardan bir veya iki alanın coğrafya eğitiminin çeşitli basamaklarında yer alması; öğrencinin çeşitli alanlar arasındaki ilişkiyi anlamasının engellenmesi şeklinde bir sonuç doğurabilir.
Coğrafya, bazı yeteneklerin gelişimini ve kavramların anlaşılmasını içerir. Bu kavram ve yetenekler ise fizikî çevre (ortam), beşerî çevre ve bunlar arasındaki ilişki ile ilgilidir. Coğrafya sorgulanan ve araştırılabilen konuları içerir. Coğrafya öğretilirken, beşeri ve fiziki ortam ve bunların etkileşimiyle ilgili konulara dayalı sorular sorulur. Bu sorulara, anahtar coğrafî sorular denir. Coğrafyanın öğrenilmesinde bu anahtar soruların bilinmesi gerekir. Temel coğrafi kavramları içeren her soru, coğrafyada anahtar soru demektir. Dolayısıyla coğrafya konularının her birinin çok sayıda anahtar sorusu olabilir. Bu çalışmada, ilköğretim ve ortaöğretim coğrafya konuları işlenirken, çocukta coğrafya bilincini oluşturacak olan anahtar soru ve kavramlar üzerinde durulmaktadır.
Foley-Janikoun (1996) ilköğretim seviyesinde anahtar soruların şunlar olduğunu belirtmektedirler.
Bu yer nerededir?
Bu yer neye benzemektedir? Ne gibidir?
Bu yer niçin böyledir? Neden bu şekli almıştır?
Bu yer diğer yerlerle nasıl bir bağlantı içindedir?
Bu yer nasıl değişmektedir?
Bu yerde yaşamak (olmak) neye benzemektedir?
Bir başka yere bu yer nasıl benzemekte veya nasıl farklılaşmaktadır?Tablo 1: Anahtar coğrafî sorular ile coğrafî kavramlar arasındaki ilişki.
Soru 1: Bu yer nerededir?
Soru 2: Bu yer neye benzemektedir?
Bu iki soru lokasyon ve yer kavramlarının gelişiminde yardımcı olur. Mekansal dokunun anlaşılmasında çok önemli yeri olan dağılışın ortaya konulmasını mümkün kılar. Ayrıca çocuklarda bu yerin dağ, ova vb. şekillerden hangisine benzediği hakkında fikir verir.
Soru 3: Bu yer niçin böyledir?
Bu da sahanın yapısı ve sahada etkili olan süreçlerin anlaşılmasında yardımcı olur.
Soru 4: Neden bu şekli almıştır?
Bu soru ilişkili olan lokasyonların tanımlanmasında ve sahaya ait özelliklerin oluşumunun bilinmesine yardımcı olur.
Soru 5: Bu yer diğer yerlerle nasıl bir bağlantı içindedir?
Bu soru sistemlerde, süreçlerde, kalıplarda meydana gelen değişikliklerin tanımlanmasında yardımcı olur. Ayrıca, tartışılabilecek farklı konuların ortaya çıkmasına yardımcı olur.
Soru 6: Bu yer nasıl değişmektedir?
Yer kavramının gelişimini sağlar. Değerler ve yaklaşımlar üzerinde düşünme yeteneğinin gelişimine yardımcı olur. Karşılaştırma yoluyla, yer ve lokasyon kavramlarının gelişimini, dolayısıyla bölge kavramının gelişimini sağlar.
Soru 7: Bu yerde yaşamak (bulunmak) nasıldır?
Bu yerle başka bir yer arasında ne gibi benzerlikler ve farklılıklar vardır. Aynı zamanda benzerlik ve farklılık kavramlarının da gelişimine yardımcı olur.
Coğrafyayı öğrenmek ve öğretmek için sürekli bu anahtar soruları, bilmek ve akılda tutmak yararlı olacaktır. Bu soruları herhangi bir yer veya konu hakkında öğrencilere sormak, o yerin ve konuların öğrenilmesini sağlar. Örneğin, bir dağ, bir vadi, bir köy, bir ülke veya doğal bir bölge ile ilgili olarak sorular sorulur.
Yukarıda verilen anahtar sorularla yapılan coğrafya çalışması yerlerin, sistemlerin, süreçlerin anlaşılmasına yardımcı olur. Bu yaklaşım, anahtar coğrafî kavramların gelişmesi içinde bir bilgi çerçevesi oluşturur.
Coğrafi sorularla, coğrafi kavramlar genellikle iç içe girmiştir. Çoğu zaman her soru en az bir coğrafî kavram içerir. Örneğin:
Bu yerleşmelere neden şimdi bulundukları mekanlarda yerleşilmiştir? şeklinde bir coğrafi soru yerleşim ve yerleşme gibi iki coğrafi kavramı içermektedir.
Yerleşmelerin dağılımında İngiltere, Türkiye, Kanada ve Japonya gibi ülkeler arasında bir benzerlik var mı?
Bu yerleşmeler arasında nasıl bir ilişki var?
Yerleşmelerin dağılımı zamanla değişime uğramış mı?
Yeni bir yerleşme kurulmuş mu?
Kurulmamış ve kurulması gerekiyorsa nerede kurulmalı?
Şehre göre kasabada daha mı farklı bir arazi kullanımı vardır?
Yerleşmelerin şekilleri ve yoğunlukları niçin ülkeden ülkeye değişmektedir?
Şehirler içinde hangi bölgeler vardır?
Bazı bölgelere diğerlerine göre daha mı kolay ulaşılmaktadır? Neden?gibi daha pek çok birbiriyle bağlantılı ve çeşitli coğrafi kavramlar içeren soruyu arka arkaya sorabiliriz. Yukarıda da belirtildiği gibi, önemli temel coğrafi kavramları içeren her soru coğrafyada anahtar soru demektir. Dolayısıyla, ünitelerin anlaşılmasını ve genellemeleri kolaylaştırıcı bir dizi alt soru başlıkları da oluşturmak mümkündür. Bu alt sorular anahtar soruların daha iyi bir şekilde yapılandırılmasına yardımcı olur. Örneğin, yerleşme nedir? anahtar sorusu;
İnsanlar kendi yerleşmeleri ile ilgili olarak neleri sevmektedirler?
Yerleşmeleri büyüklüklerine, fonksiyonlarına, popülerliklerine göre sınıflandırmak bir kolaylık sağlamakta mıdır?
Ne gibi kolaylıklar sağlamaktadır?gibi daha da çoğaltılabilecek alt sorular içermektedir. Anahtar sorular ve alt sorular öğrencinin tanımlama, tasvir etme, sınıflandırma, analiz ve sentez yapma becerilerini geliştirir.Anahtar sorular aynı zamanda coğrafya öğretiminde dersin amaçlarını belirlemeye de yarar. Yani anahtar sorular dersin konusu ile ilgili olarak hazırlandığında, o dersin akışını ve araştırmanın yönünü belirler. Bernard Cox’a göre coğrafi bir araştırma için anahtar sorular öz olarak şu şekilde sıralanabilir:
* Yerleşilen yer neresidir?
* Neden orada yerleşilmiştir?
* Bu mekana yerleşmenin sonuçları ne olmuştur?
* Daha farklı yerleşme alternatifleri neler olabilirdi veya olabilir?
Tablo 2: Anahtar sorular anahtar kavramların gelişimini sağlar.
Sorular
Anahtar Kavramlar
Alt Kavramlar
1. Bu yer nerededir?
Lokasyon
İlişkili lokasyon
Başka yerlerle ilişkili bu yer nerededir? Bu şekilde her hangi bir yerin özel konumu da verilmiş olur.
2. Bu yer neye benzemektedir?
Sahaya ait şekiller
Lokasyon
Yer yüzünde (fiziksel görüntü) bazı özelliklerden dolayı oluşmuş şekiller. İnsan etkisiyle oluşan özelliklere bağlı şekiller. Bu iki tarz özelliğin dağılımı.
3. Bu yer niçin böyledir?
Neden bu şekli almıştır?
Sahaya ait şekiller
Süreç
Sistemler ve Lokasyon
Sahada etkili olan süreçlerle ilgili girdiler - çıktılar, birbiriyle etkileşimler, yönler.
4. Bu yer diğer yerlerle nasıl bir bağlantı içindedir?
Lokasyonlar
Sistemler
Şekiller
Konum, ilişkili lokasyon, şebekeler (ağlar).
5. Bu yer nasıl değişmektedir?
Süreç
Sistemler
Zamana bağlı değişimler, gelişme, şehirsel, kırsal döngüler (taş, toprak, hava, su), etkileşimler.
6. Bu yerde yaşamak neye benzemektedir?
Yer ve çevre
Değerleri, yaklaşımları, inançları konular içerisinde anlamaya yönlendirir.
7. Bu yerle başka bir yer arasında ne gibi benzerlikler ve farklılıklar vardır? (Bu soru konuyu genişletir ve diğer soruları da kapsar)
Benzerlik ve farklılık
Yukarıdaki altı soruya dayanarak, iki veya daha fazla yerle ilgili karşılaştırmalar yapılır.
Coğrafi Kavramları
Coğrafi Kavramlar
Coğrafî kavramları şunlar oluşturur: Lokasyon ve yer (mekansal dağılım), süreç, sistemler (karşılıklı etkilenme), benzerlik ve farklılık (bölge). Bu kavramlar, coğrafî (mekansal) kalıpların anlaşılmasında, öteden beri kullanılmaktadır.
Yukarıda belirtilen benzerlik ve farklılık kavramları, coğrafyanın diğer bütün konuları ile ilgilidir. Farklı yerler, şekiller, süreçler ve sistemlerle ilgili bilgileri öğrenen öğrencinin, karşılaştırma yapması ve faklılıkları bulması yönünde öğretmenin teşvikiyle, yer ve sahaya ait daha kompleks bilgi ve anlayış geliştirmesi sağlanabilir.
Anahtar coğrafi sorularla coğrafya öğretimi yapılırken, çocukların sorabileceği en önemli soru, yaklaşımlar, değerler ve kalıplarla bağlantılı olan, bu yerde bulunmak neye benzemektedir? (soru 6), sorusudur.
Anahtar sorular, aynı zamanda anahtar kavramların da gelişimine yardımcı olur. Tablo 2, anahtar soruların anahtar kavramlarla nasıl bağlantısı olduğunu ve her kavramın nasıl alt kavramlara bölündüğünü göstermektedir.
Anahtar sorular ve kavramlarla öğrencilere tanımlama, betimleme, sınıflandırma, analiz ve sentez yaptırılması öğrenciye entelektüel düşünme becerisi kazandırır. Böylece, öğrenci başka insanların ürettiği hazır bilgileri ezberlemek ve tekrar etmek yerine, kendisi anahtar sorular ve alt sorular sorarak veya sorulanlara kendisi cevaplar arayarak, problemlerle kendisi başa çıkmayı ve dolayısıyla entelektüel düşünme sürecini öğrenir.
Öğrencilerin, gözlem yapma, sınıflandırma, tanımlama, betimleme, sonuç çıkarma, analiz ve sentez yapma becerileriyle ilgili yaptığı pratik, onun karşılaştığı yeni durumlarda ve problemlerde öğrendiği bu becerileri kullanmasına ve aynı süreç ve işlemleri yeni durumlarda uygulamasına da yardımcı olur.
Yaklaşımlar, Değerler ve Konular
Herhangi bir yerde yaşayan insanların, oranın özellikleri hakkında fikirleri ve duyguları ile kendi değerlerinden ortaya çıkan yaklaşımları da vardır. Ayrıca bazı yerel konularla ilgili düşünceleri de vardır. Öğrencilere herhangi bir yerle ilgili coğrafi bilgi öğretilirken, insanların yaşadıkları yerle ilgili duygularını tespit ederek iletmek, öğretim açısından yararlı olur. O yerle ilgili bazı bilgiler ve yaklaşımlar edindikten sonra, “bu yerde bulunmak nasıl bir duygudur?” sorusunu öğrencilere sorarak, herhangi bir konunun içinde bulunabilecek olan inançlar, değerler, yaklaşımlar yelpazesinin, onlar tarafından anlaşılmasına ve geliştirilmesine yardımcı oluruz. Öğrencilere mümkün olduğu ölçüde kendilerini, öğrendikleri yörenin insanının yerine koyarak o yöreyi anlamaları istenir.
Öğrenciler yukarıda belirtilen soruyla ilgili düşünmeye başlar başlamaz, insanların mantık ve kararlarını soruşturur şekilde; “Bu yerle ilgili kararlar nasıl alınır? O yerin sakinlerinden bazıları buna karşı iken, neden bu fabrika buraya kurulmuş? gibi sorular sorabilir.
Karar verme ile ilgili sorular bir kez sorulmaya başlandığında, konu ile ilgili araştırma yapma fırsatı doğar. Öğrenciler açısından konu genellikle yereldir. Bu açıdan ilk elden kaynaklar veya saha çalışmaları, konuyu canlı kılar. Bununla beraber, rol oynama etkinliği vasıtasıyla, kimi konularda çok iyi çalışmalar ortaya çıkarmak mümkündür.
Kimi öğretmenler coğrafî çalışmalar içindeki bazı konularla ilgilenmekten, öğrencilerin ya da ailelerinin yaklaşımları veya değerleri ile ilgili sorular ortaya çıkacak endişesi duymaktadır. Çünkü kendi yaklaşımları ve değerleri de soruşturulacaktır. Ancak iyi bir coğrafya öğretmeni, iyi bir coğrafî çalışmayla, farklı mesleklerden olanların da ilgileneceğini bilir. Toplumların yapısının, yanlış veya doğru cevaplarla ortaya çıkmayacak kadar kompleks olduğunu, insanların bilmesi ve kabul etmesi gerekir. Bu konuda şu sözü hatırlamak gerekir; “Coğrafya, değerlerin ve yaklaşımların anlaşılmasına imkân verir”.
Öğretmenler, coğrafya vasıtasıyla öğrencilerin şunları geliştirmesine yardımcı olur;
Kanıta saygı,
Hoşgörüsüz ve önyargılı bilgilere uyanıklık,
Sadece basit olarak anlatılan açıklamalara karşı uyanıklık,
Farklı insanlara ve farklı yerlere ilgi,
Diğer yaşam biçimlerine ve kültürlere hoş görülü ve açık olmak,
Kırsal ve kentsel çevrenin kalitesi ve düzenine ait düşünce,
Farklı bakış açılarından memnun olma ve uzlaşmacı çözümlere ulaşma yeteneği,
Kaynak ve değerleri korumak ve onlara gerekli özeni göstermek.‘Geography from 5 to 16’ adlı kitapta (1986), İngiltere’de ilköğretim ve ortaöğretim seviyesinde coğrafya öğreniminin öğrenciye şunları kazandırması gerektiği belirtilmektedir.
* Çocukların çevreleri ile ilgili farkında oluşlarını artırmak ve çevrelerine olan ilgilerini geliştirmek,
* Basit sorgulama becerilerini geliştirmek ve dikkatle gözlem yapmak,
* Yerel çevrenin özelliklerini araştırmak ve tanımlamak,
* Arazi kullanımının çeşitli yolları ve bina yapımının çeşitli amaçları arasında ayırım yapabilmek,
* Lokal alanda yer alan değişikliklerin farkında olmak ve bu değişiklikleri araştırmak,
* Alan içindeki spesifik yerlerle, o alanda yer alan farklı insan etkinliklerinin birbiri ile bağlantısını kurmak,
* Çevrelerindeki alana ait özelliklerle ilgili kavramları ve bu kavramların çevrelerindeki bağlantılı pozisyonlarını tanımlamak,
* İnsanların yaşamını etkileyen lokal çevre unsurlarını anlamak,
* Mevsimlere göre hava değişimini ve bunun bitkilerin yetişmesine, hayvanların yaşamına, kendi yaşamlarına ve başka insanların faaliyetlerine olan etkilerini anlamak,
* Lokal toplum hayatına, bireylerin ve çeşitli kurumların yapmış oldukları katkılar hakkında bazı anlayışlar edinmek,
* İnsanlara ve yerlere, ilk izlenimlerinin ötesinde bir ilgi geliştirmelerini sağlamak,
* Toplum içindeki farklı insanların ilgileri, etkinlikleri ve amaçları arasındaki benzerliklerin bilincinde olurken, aynı zamanda aynı toplum içindeki etnik ve kültürel farklılıkları da anlamak,
* Terminolojilerini artırmak ve arıtmak ve dil becerilerini geliştirmek,
* Matematiksel kavram bilgilerini ve sayılarla ilgili becerilerini geliştirmek,
* Resimleri, çizimleri, diyagramları, tabloları, haritaları kapsayacak şekilde değişik formlarda anlatım için yeteneklerini geliştirmek.Yine aynı kitapta (1986), bir müfredatta coğrafi çalışmaların neler olduğu belirtilmiştir. Buna göre iyi bir müfredatta coğrafya ile ilgili şunlar olmalıdır;
coğrafî beceriler,
yerler (bölgeler),
fiziki coğrafya,
beşeri coğrafya,
çevre coğrafyası.Bunlar coğrafya öğretimi için temel sayılmakta ve yukarıda belirtilen amaçları yansıtmaktadırlar. Bu nedenle bunların detaylı olarak açıklanması yararlı olacaktır.
coğrafi beceriler: Coğrafi beceriler, genellikle coğrafyayla ilgili olduğu kabul edilen harita ve saha çalışması tekniklerini içine alır. Bu beceriler, plan, harita, küre, atlas, koordinat, sembol kullanımını ve yön takibini kapsar. Öğrencilerden harita yapmaları kadar, bu haritaları anlamaları ve okumaları da beklenir. Saha çalışması teknikleri ise, pusula, ölçüm aletleri (örn: hava ile ilgili ölçümler yapmak için) kullanımını ve bilgi teknolojisini kullanmayı gerektirir (örn: verileri girmek ve değerlendirmek). Saha çalışmaları için coğrafya öğretiminin ilk yıllarında yakın çevre ile ilgili yapılan saha çalışmaları yeterlidir. yerler (bölgeler): Yerlerin çalışılması coğrafyada tartışılan konulardandır. Tartışma iki farklı alanda sürdürülmektedir. Birincisi, coğrafyada öğretilmesi gereken gerçek bilgiler ve coğrafi becerilerle ilgilidir. Bir grup coğrafi beceriler üzerinde çok fazla durulduğunu, öbür grup ise coğrafi becerilere ayrılan zamanın az olduğunu savunmaktadır. Wiegand (1993) özellikle coğrafi becerilerden olan sorgulama yaklaşımının öğrencilere çevrelerinde olup biteni ve yaşadıkları dünyayı sorgulama yeteneği kazandırmasından dolayı, eğitimi düzenleyen politikacıların bu yaklaşımdan hoşlanmadıklarını ve dolayısıyla da coğrafya eğitiminde kritik düşünceye yol açmayacak olan düz bilgilerin verilmesinin gerekliliğini savunduklarını belirtmektedir.
Ancak, tarihte olduğu gibi coğrafyada da beceriler, konulardan ayrı bir şekilde öğretilemez. Coğrafi sorgulama spesifik bir alana yönelir ve o alanla ilgili bilgileri ve sorgulamaları eş zamanlı olarak işlemeyi gerektirir. Aksi taktirde coğrafya, yedi kıtanın, okyanusların, ülkelerin, şehirlerin, nehirlerin, dağların ve bölgelerin isimleri, uzunlukları, yükseklikleri ve büyüklüklerini bilmekten öteye bir anlam ifade etmeyen bir disiplin haline gelecektir.
İkinci tartışma konusu, daha az bilinen yerlerin hangi aşamada öğretileceği ve yerel, ulusal ve uluslararası çalışmaların dengesinin nasıl kurulacağı ile ilgilidir. Elbette ki temel coğrafi becerilerin, özellikle küçük yaştaki öğrenciler için bilinen bölgeler üzerinde kazanılması daha doğru olacaktır. Ancak bazı öğretmenler, gerektiği kadar erkenden lokal bölge ötesi çalışmalara öğrenciyi teşvik etmemenin, öğrencide bir sınırlı, dar düşünce oluşturacağından korkmaktadırlar. Bütün öğrencilerin, yakın çevreleri haricindeki konulara ve kültürlere ilgi duyması ve bunlarla alakalı dengeli ve anlamlı bir öğrenim görmesi gereklidir ve normaldir.
Yer çalışmaları harita, atlas ve küre üzerinde yerleri tanımlayabilmeyi ve gösterebilmeyi içerir. Ayrıca yerler arasındaki farklılıkları ve benzerlikleri bilerek, bu ayırt edici özellikleri tanımlayabilmeyi de gerektirir. Yer çalışmaları, erken yaşlarda lokal çevre ile başlayıp, öğrencinin gelişimine göre gittikçe daha geniş bir sahayı kapsar. Örneğin, öncelikle okul binası ve okul çevresi çalışılırken, daha sonra okul çevresinin ötesindeki yerel çevre incelenir. Belli bir bölgedeki konular arasındaki ilişkileri işlemek de önemlidir. Mesela, bir endüstrinin o bölgede kurulmasının sebeplerini açıklamak, oradan elde edilebilen ham maddeler hakkında da bilgi sahibi olmamızı sağlayacaktır.
fiziki coğrafya: Fiziki coğrafya hava ve iklim çalışmaları ile nehirleri, yeryüzü şekillerini, vejetasyonu ve toprak çalışmalarını da kapsar. Ancak fiziki coğrafyanın konuları orta okul fen bilgisi içerisinde de olduğundan, ilköğretim dönemindeki öğrencilerin çalışmaları için, hava durumunun etkilerini çalışmak fiziki coğrafyanın özelliklerini çalışmaktan çok daha anlaşılabilir olacaktır.
beşeri coğrafya: Beşeri coğrafya yerleşme, nüfus, iletişim, ulaşım, göçler ve ekonomik faaliyetlerle ilgilidir. Harita kullanımı ve hava durumu konularına göre beşeri coğrafya üzerinde daha az durulmaktadır. Oysa beşeri coğrafya ulaşım, ev tipleri ve iş sahaları gibi öğrencilerin kolay anlayabileceği konuları işleme imkânı sağlamaktadır.
çevre coğrafyası: Çevre coğrafyası, doğal kaynakların iyi veya kötü kullanımı, çeşitli çevreler arasındaki kalite farklılıkları, çevre koruması ve çevre düzenlemesi ile ilgilidir. Çevreciler için potansiyel bir politik platform oluşturması açısından, coğrafyanın tartışmalı alanlarından biridir. Bu soruna rağmen, öğretimine devam edilmekte ve anlamlı ve uygun bir faaliyet alanı sağlamaktadır. Fiziki coğrafya ve coğrafi becerilerle karşılaştırıldığında yine de az ilgi gören coğrafi alanlardan biridir. Sorgulama Süreci
Coğrafi sorgulama, hem coğrafyanın içeriğiyle hem de metodolojisiyle iç içe geçmiş olarak kabul edilmektedir. En basit seviyede sorgulama öğrencilere soru sormayı ve sorulara cevap aramayı öğretir. En ileri seviyede ise, içeriği daha iyi anlamak ve coğrafi kavramları kazanmak için hipotezler geliştirmeyi ve bunları test etmeyi öğretir. İngiltere’de Milli Müfredat Komisyonu, coğrafi sorgulamanın rotasını; halihazırda varolan bilgilere dayalı olarak sorular sormak, sorgulamayı planlamak, araştırmayı yürütmek ve sonuçları değerlendirmek olarak tanımlamıştır. Sorgulama genel olarak; sorular sorma, planlama, araştırma ve değerlendirme aşamalarından oluşur.
Sorgulama sürecinin esasında merakı, ilgiyi uyandıracak ve artıracak, öğrenimin içine öğrenciyi direkt olarak alacak olan etkili bir soru sorma aşaması yatar. Sorgulamanın ilerlemesi, araştırma seviyelerinin yükselmesine, daha kompleks ve çeşitli bilgi ve kaynakların kullanımına ve yapılması beklenilen analize göre planlanmalıdır.
İyi bir coğrafya öğretimi ve öğreniminde; fiziki ve beşeri çevre ile bunların birbirleriyle olan ilişkileri konularıyla ilgili bilgiler öğrenmeye öğrencileri motive etmek için, sorgulama süreci kullanılır. Sorgulama süreci ile ilgili görüşler şunlardır:
“Sorgulama, sorulara cevaplar bulma sürecidir. En basiti ile sorgulama, öğrencilerin ellerinde bulunan kaynaklardan elde ettikleri ve halihazırda bildikleri bilgilere dayanarak cevaplar aramaya ve sorular sormaya teşvik edilmelerini içerir. Yetenekleri geliştikçe, öğrenciler hipotezler geliştirmek ve test etmek gibi daha zor sorgulama tarzına geçebilirler.” (Foley-Janikoun, 1996: DFE, Geography in the National Curriculum, HMSO, 1995’ten alıntı).
“Öğrenciler bilginin pasif alıcıları olmamalı, kendi dillerince fikirlerini ifade etmek ve keşfetmek ve pratik araştırmaları yürütmek için şansa sahip olmalıdırlar. Ayrıca farklı insanların değerler ve yaklaşımlarına tepki verebilmelidirler.” (Foley-Janikoun, 1996: DES, Geography from 5 to 16, HMSO, 1986’dan alıntı).
Mekânları ve bunlarla ilgili konuları araştırırken, öğrencilere şunları yapma imkânı sağlanmalıdır:
Tablo 3: İlköğretim seviyesinde sorgulama sürecinin aşamaları, okul bazında ve yerel bazda sorgulama süreçlerine örnek.
Teoride Sorgulama Süreci
Okul Bazında Sorgulama Süreci
Yerel Bazda Sorgulama Süreci
Sorgulama için bir odak veya bir konu belirleme
Okul bazında, nereye bir rüzgar gülü yerleştirmeliyiz?
Yeni oyun salonu terk edilmiş siteye kurulmalıdır
Bazı ilgili sorular sorma veya araştırılacak bir ifade oluşturma (uygunluğuna göre bir veya bir kaç tane).
Rüzgar gülü asfalt üzerine boyanmalı mı, yoksa çimen üzerine tuğla ile mi yapılmalı? Açık bir yerde mi olmalı? Sınıfımıza yakın mı olmalı yoksa olmamalı mı?
Bu site için en iyi kullanım bu mudur? Hali hazırda ne gibi hizmetler ve boş zaman etkinlikleri vardır?
İlgili verileri toplama
Düşünülen yeri güneş veya gölge açısından kontrol etmek- rüzgar ve sıcaklıkla ilgili değerlendirmeler yapmak (küçükler için), ölçümler yapmak (daha büyükler için). Bir rota (yön) araştırması yapmak-(Düşünülen yer resmi yolun geçiş hakkı içinde mi ya da futbol sahası içinde mi?)- Mesela bir binadan öbür binaya en kısa mesafede mi?.
Bu sorulara atıf yapan bir anket yapmak (ailelere, diğer sınıflara, yerel sakinlere).
Zamanın yeterliliğine göre anket vermek.
Lokal bölgeyi ziyaret etmek ve harita üzerinde boş zaman etkinliklerini ve hizmetlerini belirlemek
Zaman sınırlamasına göre okul içinde ziyaretler ve davetler yapmak (Mesela planlama ve çeşitli fabrika temsilcileri ile).
Verileri yorumlama ve analiz etme
Rüzgar gülü için en iyi yerin tespiti amacıyla toplanan verilerin kullanımı
Araştırmanın yeni kurulacak oyun salonunun lehine olup olmadığına toplanılan veriler (mümkünse bilgisayar verileri vasıtasıyla) kullanılarak bakmak
Bulguları sunma
Değişik mekanları karşılaştırabilmek için planlar, diyagramlar ve haritalar kullanın
Alternatif önerileri ve sebepleri incelemek ‘Genel sorgulama’ . Rol oynama, bulguları gösterme (Bu okul içinde bir başka sınıfa veya öncelikle sınıfın velilerine sunulabilir).
Sonuç yazma
Yerinizi kararlaştırın. Müdüre amaçladığınız yeri bildiriniz.
Bulguları sonuçlarıyla birlikte mahalli planlama dairesine gönderin
Sorgulamayı değerlendirme
Pratikte kararlaştırılan yerin ne derece iyi olduğunu takip etmek -ulaşılabilir mi, çok mu tesire açık, vs.? Bu bazı dönemler tekrarlanabilir.
Lokal alanla ilgili öğrenilenleri değerlendirmek.
Coğrafî özelliklerle ilgili soru sormak ve gözlem yapmak,
Bu soruları cevaplamak için kanıt toplamak ve rapor tutmak,c) Kanıtları analiz etmek, bunlardan sonuç çıkarmak ve duyguları bildirmek.
Sorgulama sürecini nasıl yürütmeliyiz?
Toplanılan bilgilerin niteliğine göre hangi sorgulama tipinin gençlerle, hangilerinin de daha küçüklerle kullanılacağına dair örnekler Tablo 3’te verilmiştir. Daha küçüklere yönelik örnekler okul çevresinden, daha büyüklere ise bulunulan yerel çevreye yönelik olabilir.
Sorgulama için çocukların kaç soru sormalarını beklemeliyiz? Pek çok sorunun sorulması gerektiğine dair bir düşünce olmasına rağmen, sadece bir soru sormak bile yeterlidir. Bu konuda çocukların yaşı ve tecrübesi, sorgulama sürecini kullanmada öğretmenin tecrübesi ve yeterli zaman, profesyonel bir karar vermek için öğretmene yetecek rehberlerdir.
Tablo 4 iyi bir coğrafî çalışmanın işlemesini başlatacak daha ileri düzeydeki soruları ve ifadeleri listelemektedir. Bu sorular okul ve yerel alan için uygundur.
Tablo 4: Coğrafi çalışmalarda sorgulama seviyesini ilerletmek için şu sorgulama soruları sorulabilir.
Okul Bazında
Yerel Bazda
-Rüzgar gülümüzü oyun sahamızın neresinde boyatmalıyız?
-Okul sahasında veya parkında, yeni ağaç-çiçek-oturma grubu yerleştirmek için en iyi yer neresidir?
-Lokal caddelerimizde/okul güzergahında trafik veya karşıdan karşıya geçmekte tehlike noktaları nerelerdedir?
-Okul sahamızı nasıl geliştirebiliriz?
-Ne tarz lokal dükkanlara sahibiz? Kısa zamanda gidebileceğimiz kasabalardakilerle aynı mıdır?
-En yakın evler, başlıca doğal malzemelerden mi, yoksa insan üretimi malzemeden mi yapılmıştır?
-Tali yol/yol/… gelişmeleri kasabamız / köyümüzde nasıl etki yapacak?
-Yeni bir yol nasıl yapılır ve neden bu yola ihtiyaç duyulmaktadır?
-Yeni süper market neden buraya yapılmıştır?
-Yakınımızdaki terk edilmiş boş siteye yapılacak en iyi dükkan ne olmalı?
-A veya B yerinden oraya kaç yol vardır? (okul bölgesi veya kasaba içinden)
-Market içindeki mallar, neden şimdi bulundukları sıra içinde dizilmişlerdir? Bu planlanmış mıdır, tesadüf müdür?
-Köyümüz / kasabamız turizm açısından çekiciliğe sahip midir? Ziyaret ettiğimiz yöre neden turistlerin ziyaret ettiği bir yöredir?
-Sınıf arkadaşlarımız için izlenmek üzere bir duvar rehberi hazırlayabilir miyiz?
-Turistler için bir turist rehberi planlayabilir miyiz?
-Köyümüz / kasabamız için inşaat malzemesi rehberi oluşturabilir miyiz?
-Bu düzenden ve gelişmelerden insanlar nasıl etkilenmekte ve değişmekte?
-Özel bilimsel ilgiye açık olan bu güzel yerdeki pek çok ziyaretçi orayı nasıl etkiliyor?
Coğrafyanın İçeriği
Coğrafyanın İçeriği
Geleneksel olarak coğrafyanın iki konusu vardır; fiziki çevre ve beşeri çevre. Tablo 5 bu iki ana elemanın unsurlarını göstermekte, Tablo 6 ise bu elemanları daha da genişletmektedir.
Tablo 5: Fiziki ve beşeri çevre elemanları.
Fiziki Çevre
Beşeri Çevre
Yeryüzü şekilleri
Tarım
Doğal kaynaklar
Sanayi
Topraklar
Nüfus
Bitkiler
Eğlence ve dinlence
Hava ve iklim
Yerleşmeler
Ulaşım
Tablo 6, ilköğretim ve ortaöğretim seviyesinde coğrafyanın ana konularının içerisinde hangi terminolojilerin olduğunu ve bunların açıklamalarını göstermektedir. Bu, coğrafyanın içeriğini tarif etmenin tek yolu değildir. Pek çok farklı yollar vardır elbette. Coğrafî konunun sıralamasını yer, konu ve yetenekler üzerinde durarak özel bir yolla, tanımlamak mümkündür.
Tablo 6: Fiziki ve beşeri çevre konuları.
FİZİKİ ÇEVRENİN KONULARI
BEŞERİ ÇEVRENİN KONULARI
Yeryüzü şekilleri: Doğal manzara, yeryüzü (yer yüzü nelerden oluşur) -tepeler, vadiler, dağlar, kumullar- ve bunların nasıl oluştuğu; taşlar (mağmatik, tortul, ****morfik); su döngüsü; kayaların veya yapı taşlarının yağmurla, asit yağmurlarıyla ve rüzgarın etkisiyle nasıl aşındığının açıklaması; deniz, nehirler ve buzullar tarafından taşların erozyonu; ırmaklardan ve denizlerden tortuların ve çakıl taşlarının toplanması ve yeni yerlerin oluşması.
Tarım: Bizlere yiyecek sağlamak için endüstriye ham madde olan tarım (koyun, mandıra, sürülmüş toprak); girdileri (tohumlar, hayvanlar, vs.) ve satış için çıktıları (tahıllar, süt, yün vs.) ile bir sistem olarak tarım; tarımın özel tipleri ve lokasyonları; Ürünler pazara nasıl ulaştırılır; ülkedeki tarımla gelişen dünya tarımının karşılaştırılması.
Doğal kaynaklar: Doğal kaynakların ne olduğunun anlaşılması; su, çıkarılacak taşlar, mineraller vs.; ormanlar, ağaçlık alanlar, memlekette yetişen hayvanlar vs.; Doğal kaynakların çıkarılması ile yeryüzünün değiştirilmesi (örn: denizlerin doldurulması); kum, çakıl kuyuları, göller gibi kaynaklarımızı nasıl koruyabiliriz; doğal kaynakların kullanımı ile çevremizin kirletilmesi ve zarar görmesi (örn: atıklar, çöpler).
Sanayi: Birincil endüstriler (madencilik, balıkçılık, taşçılık); ikincil endüstriler (demir-çelik işleri, gıda üretimi); üçüncül endüstri veya ticaret (hizmet sektörleri, ulaşım şirketleri vb.); sanayilerin dağılımı.
Topraklar ve Bitkiler: Değişik tipte topraklar (killi, kumlu vs.); toprak parçasının büyüklüğüne göre çeşitleri, yapısı; değişik tipte doğal bitki örtüsü (yağmur ormanları, yaprak dökenler, iğne yapraklılar vs.); doğal bitki örtüsü bölgeleri (tropikal yağmur ormanları, kutup).
Nüfus: Fiziki coğrafya, hayat tarzları ve iş imkânlarına göre nüfus dağılımı; kuraklık, savaş, iş vb. sebeplerle göçler; bir bölgedeki insanlar ve kaynak kullanımı ilişkisi; kültür ve bununla ilgili özellikler.
Hava Durumu ve İklim: Hava durumu nedir? (güneşli, yağmurlu, bulutlu vb.); hava durumunun ölçümü ve kaydı (sıcaklık, rüzgar, hava basıncı); su döngüsü; mikroklima-yerleşime göre sıcaklık, güneş ışığı nasıl değişim gösterebilir; bir binanın bir tarafını diğer bir tarafıyla kıyaslamak; mevsimlere göre hava değişimi; hava sistemlerini gösteren TV hava tahmini raporları uydu görüntüleri; dünyanın farklı yörelerinde farklı iklimlerin olduğu fikrine başlangıç.
Eğlence ve Dinlence: Boş zaman etkinlikleri ve imkânları; tatiller; çevresel konular; yaygınlaştırılmış bir dinlence anlayışı, doğal yaşamı ve yer yüzünü kirletici sonuçlar oluşturabilecek faaliyetler.
Yerleşme: Yerleşmelerin bulundukları alanlarda kurulma sebepleri (genellikle bölgesel tarihe dayalı veya doğal şartlarla ilgilidir); ulaşım kolaylığı; bölgede bulunan ekonomik faaliyet tipleri; şekil olarak o yerin nasıl oluştuğu; yakın çevrelerle ilişkileri.
Şehir merkezi ile banliyö arasındaki farklar (bölgeler); merkezde bulunan ekonomik faaliyet çeşitleri; kasaba ve şehirlerde ulaşım; kasaba ve şehirlerin oluşumu, gelişimi.
Ulaşım: Ulaşım çeşitleri; banliyölerdeki ulaşım yönleri ve sistemleri; niçin insanlar yolculuk eder; ne zaman yolculuk ederler; zaman ve uzaklık arasındaki bağlantılar (kısa bir mesafe uzun bir zamanda katedilebilir); ulaşım üzerinde çevrenin etkileri; iletişim engelleri (dağlar, nehir kanalları, giriş-çıkışı olmayan yollar).
1980’li yıllar boyunca çevre ile ilgili bilinçlenme coğrafyanın ağırlıklı konusunu, çevre kalitesi ve çevre değişimine doğru çekmiştir (1995’lere kadar). Çünkü, uzman coğrafyacılar çevre ile ilgili uyanışı bir yaşam yeteneği ve yer kavramının kişisel gelişimi için mecburi görmektedirler. Coğrafya fiziki ve beşeri çevre ve bunların birbirleriyle etkileşimi ile ilgili bilimdir. Dolayısıyla çevre ile ilgili konular coğrafyanın ayrılmaz parçasıdır. Bu nedenle coğrafyadan ayrı verilmesi gereken bir unsur değildir.
Coğrafi Becerile
Coğrafî Beceriler
Harita çalışmaları, coğrafî becerilerin birincisidir. Gerçekten de eğitim dünyasının içinde ve dışında, harita denilince akla coğrafya gelir. Ancak bu düşünce oldukça dar ve dikkatsiz bir bakış açısını yansıtmaktadır. Çünkü harita yapmak, kullanmak ve okumak oldukça önemli ve zorunlu, pek çok alt yetenekleri de içeren bir tecrübeyi gerektirir. Ancak harita çalışması, pek çok coğrafya yeteneğinin sadece bir bölümüdür. Beceriler birincil ve ikincil yetenekler veya direkt veya dolaylı (indirekt) beceriler olarak sınıflandırılabilir.
Birincil veya direkt beceriler, çocukların birinci elden tecrübelerini ya da sınıf içi faaliyetlerle öğrenme veya bilgi toplama, bunu değerlendirme, kanıt ve örnek şekline dönüştürdüğü sınıf dışı aktif öğrenimlerini içerir. Dolaylı veya ikincil becerilerse, öğrencilerin ikinci elden topladıkları bilgileri (örneğin, çeşitli kitaplardan, öğretmenden, televizyon ve radyodan, bilgisayardan vs.) ihtiva eder. Bu yollarla elde edilen bilgi ve verilerin işlenilmesi, analiz edilmesi ve diğer bazı becerileri içeren bir yolla sunulması gerekmektedir. Bu diğer beceriler ise;
* Harita çizmek.
* Yazı yazmak
* Bilgilerin sunulduğu bir diyagram çizmek.
* Grafik çizmek.
* Çalışma ile ilgili akış plânı yapmak.
* Rol oynama etkinliği gerçekleştirmek.
Coğrafî bilgilerin yazı olmayan şekillerde ifadesi (grafik, tablo, diyagram, harita), öğrenciler için iyi bir pratik ve kalıcılık sağlar.
Coğrafi Kelimeler
Coğrafî Kelimeler
Her öğrenim konusunun kendine ait bir terminolojisi vardır. Coğrafyanın da her çocuğun konuşmaya başladığında farkına varmadan öğrendiği ve sonradan eğitim yoluyla pekiştirdiği kendine özgü bir dili vardır. Zamanla çocuklar, coğrafi kelimelere tanıdık hâle gelirler ve bunları coğrafî bağlam içinde kullanırlar: ‘yol, harita, dükkân, kasaba, işaret levhası, sıcaklık, nehir, bulut, ülke, ekvator, toprak, çöl, dağ, çevre yolu, taş ocağı’ gibi.
Tablo 7: Fiziki ve beşeri çevre ile ilgili bazı kelime zincirleri.
Fiziki Çevre Kelime Zincirleri
Beşeri Çevre Kelime Zincirleri
Manzara: Bayır, höyük, dağ, tepe, dağ eteklerindeki tepeler, sıradağlar.
Yamaçlar: Düz, ova, yumuşak, sarp, kayalık, uçurum.
Taşlar: Kil, kum, mil, kum taşı, çakıl, kaya, kütle.
Rüzgar: Durgun, meltem, kuvvetli rüzgar, fırtına, kasırga.
Yağış: Buhar, sis, çise, yağmur, sağanak, dolu, kar.
Su: Su birikintisi, havuz, gölcük, göl, havza, deniz, okyanus.
Bitki örtüsü: ağaç, küçük koru (çalı), koru, orman, ot.
İbadethaneler: Türbe, cami, kilise, mabet, tapınak.
Alış-veriş merkezleri: Pazar tezgahı, dükkan, market, mağaza, süpermarket, hipermarket.
Dinlence yerleri: Bahçe, oyun sahası, dinlence sahası, park, doğal parklar, milli park.
Nüfus: Bir kaç, seyrek, yayılmış, dağınık, kümelenmiş, yoğun.
Çevre kalitesi: Kirli, bozulmuş, zarar görmüş, ihmal edilmiş, iyi bakılmış, iyi korunmuş.
Öğretmen, kendisinin ve öğrencilerinin kullandığı pek çok günlük kelimenin coğrafî bir yönü olduğunun farkında olursa, öğrencilerin bunları kullanmalarını ve halihazırda olan kelime bilgilerinin gelişimini sağlayabilir. Böylece coğrafya derslerinde, coğrafî kelimelerin devamlılığı ve gelişmesi de sağlanmış olur.
Coğrafyanın içeriği ile bağlantılı bir dizi kelimeyi tanımlamak mümkündür: yurt-ev- çiftlik- köy - konut - banliyö - kasaba - şehir - başkent - yerleşme gibi. Yedi yaşındaki bir çocuk, ev, yurt, çiftlik ve kasabayı kullanabilir, ancak yerleşme gibi bir kelimenin kullanımını daha büyük bir çocuktan beklemek daha mantıklı olur. Onun için coğrafi kelimeleri, öğrencilerin seviyesine göre tespit ederek geliştirmek son derece yararlı olur.
Tablo 7’de ilköğretim ve ortaöğretim seviyesinde çocukların yaşam süreçleri içerisinde karşılaştıkları coğrafî kelime dizinlerinden örnekler verilmiştir. Coğrafî olmak şartıyla, öğrencilerden kendi kelime dizinlerini bulmaları istenebilir. Bu grup içi tartışmalarla da yapılabilir.
Tablo 8: Coğrafi çalışma unsurlarının programı için örnek plan.
1.1. Yer ve konuların araştırılması: Beşeri ve fiziki ortam özelliklerinin araştırılması,
1.2. Coğrafi sorular: ne? nerede? Nasıl ve niçin?
1.3. Geniş coğrafi içerik,
2. Sorgulama: Gözlem, soru, kayıt, iletişim,
Coğrafi terimlerin kullanımı,
Yerel saha çalışması,
Direktiflerin izlenmesi
Harita yapımı, işaret ve sembollerle plan yapma
Küre kullanma, harita ve plan kullanma, anahtar coğrafi özellikleri tanımlayabilme, ülkenin bölümlerini ve yerlerini bilme ve gösterme, evinin bulunduğu bölgeyi haritada gösteri ve planı takip etme.
3.6. İkincil kaynakları kullanma
4. Okul çevresi: okul binası
Okul çevresi: okul sahası
Okul çevresi: lokal bölge
Tezat bölgeler: Ülke içinde veya diğer ülkelerle karşılaştırma
Bölgelerin başlıca beşeri ve fiziki özellikleri
Bölgeler arasındaki benzerlik ve farklılıklar
İnsanlar ve yerleşmeler üzerinde havanın etkileri
Yer ve yapı kullanımları
5.5. Çevre korunması ile ilgili sorunlar
Öğrencilerle coğrafi çalışma yaptırılırken, Tablo 8’deki sırayı takip etmek yararlı olur.
[ Sayfa başlangıcı ] (http://www.supermp3.org/ogretim.htm)
Sonuç
[ Sayfa başlangıcı ] (http://www.supermp3.org/ogretim.htm)
Sonuç
Her bilim alanında olduğu gibi coğrafya öğretiminde de bazı metotlar vardır. Bu metotlardan birisi de anahtar soru ve anahtar kavramlardan yola çıkarak öğretim yapmaktır. Buna göre coğrafya öğretimi ve öğreniminin amacı veya pratiği şunları kapsar:
Kavramsal gelişimi sağlamak için anahtar sorular vasıtasıyla öğrenim ve öğretim.
Fizikî ve beşerî coğrafyanın genel içeriği ve bunların birbirleri ile ilişkileri konusundaki bir farkında oluş.
Coğrafî becerilerin gelişimi.
Sorgulama yaklaşımını kullanma.
Öğrencilerin çalışmalarını ve sorgulama sürecini saha çalışmalarıyla bütünleştirme.
Öğrencilerin bilgilerini ve coğrafî kelime kullanımlarını geliştirme.
Konular, yaklaşımlar ve değerlerle, hassasiyet ve açıklıkla ilgilenme
Kaynaklar:
Eser: Doç.Dr. Servet KARABAĞ
( G.Ü. Gazi Eğitim Fakültesi Coğrafya Eğitimi Bölümü )
Doğanay, H., 1993, Coğrafya’da Metodoloji, Milli Eğitim Bakanlığı, Öğretmen Kitapları Dizisi 187, Ankara.
Güngördü, E., 1997, Coğrafya’da Öğretim Metodu, İlkeler ve Uygulamalar, (IV. Baskı), Copy Star, Ankara.
Gregg, S.M.- Leinhardt, G., 1994, ‘Mapping out geography: An example of epistemology and education’ Review of Educational Research, 64 (2).
Foley, M.-Janikoun, J., 1996, Primary Geography, Stanley Thornes ltd., London.
Frew, J., 1993, Geography Fieldwork, Nelson, London.
Sebba, J., 1995, Geography for All, david Fulton Publishers Ltd., London.
Slater, F., 1993, Learning Through Geography, Indiana University Press, USA.
Tümertekin, E., 1994, Ekonomik Coğrafya, İst. Üniv. Edeb. Fak. Yay. No. 2926, İstanbul.
Wiegand, P., 1993, Children and Primary Geography, Cassell, London.
[ Sayfa başlangıcı ] (http://www.supermp3.org/ogretim.htm)